مقدمه
اسم کلمه ایست که به وسیله آن کسی یا چیزی را می خوانند. این کلمات خود طیف گسترده ای از معانی را شامل می شوند و عموماً متاثر از تاریخ و فرهنگ بوده، با شرایط زیست محیطی، اقتصادی، باورها و آرزوهای آن جامعه ارتباطی تنگاتنگ دارند. نامگذاری سایتهای طبیعی و تاریخی موضوعی است که نکات و حرفهای زیادی در خود دارند و می توانند تاریخ و شناسنامه آن مکان تاریخی را برای ما روشن سازند. از اینرو در این گزارش سعی بر آن است که علل نامگذاری سایتها و مکانهای تاریخی جزیره قشم و هرمز مشخص و تاثیرات متقابل نامگذاری و کارکرد فضا بر یکدیگر مورد تحلیل قرار گیرد.
نامگذاری سایتهای جزیره قشم و هرمز بر اساس خاصیت و قابلیتهای همان منطقه
جزایر قشم و هرمز به دلیل شرایط خاص اقلیمی و همجواری با دریا و در معرض تندباد قرار گرفتن، داری مکانهای دیدنی هستند که در اثر همین شرایط خاص اقلیمی به وجود آمده اند و نامگذاری آنها نیز بر اساس شکل ظاهری آن منطقه و یا رخداد و باوری که بومیان درباره شکل گیری آن مکان دارند، صورت گرفته است.
علل نامگذاری مکانها
دره سکوت
با ورود به این دره و گذر از میان کوههای نمک باشکوه و زیبایی که این دره را به وجود آورده اند، متوجه سکوتی که در این سایت حکمفرماست می شویم. سکوتی که وجه تسمیه این دره بوده است و گردشگران برای لذت بردن از این سکوت و دیدن جلوه های این کوههای نمک و دیوار سنگ نمکی که در انتهای این سایت قرار دارد، به این مکان می آیند و یکدیگر را نیز به سکوت دعوت می کنند تا بیشتر از بودن در این فضا بهره ببرند.
دره رنگین کمان
مجموعه ای کامل و رنگین کمانی از خاکهای رنگی موجود در این دره، علت نامگذاری این سایت است و سبب شده تا گردشگرانی از جای جای ایران برای دیدن این خاکها و لمس آن، مسیر خاکی رسیدن به این دره را با خودروهای محلی واقع در جزیره و یا خودروهای شخصی خود طی کنند.
دره مجسمه ها
با توجه به اینکه این منطقه هنوز مانند بسیاری از مناطق گردشگری با مشکل بازدید انبوه گردشگران مواجه نشده است، بکر بودن و پاکیزگی خود را تا حد زیادی حفظ کرده است. مسیری از جاده تا نزدیکی دریا که با ماسه های نقره ای پوشیده شده است، از میان کوههایی می گذرد که سنگهایی را در اشکال مختلفی نظیر سر گوسفند، مرغ و سنگهایی شبیه سر اژدها در حالتهای مختلف را می توان در آنها یافت. تراشه هایی در دل کوه که هر کدام به مثابه یک مجسمه هستند و باعث شده اند که دره با این نام خوانده شود.
با گذر از میان سنگهای بزرگ و با تحمل کمی سختی، به پرتگاه بسیار عمیق و زیبایی خواهید رسید که حدوداً ۴۰ متر بالاتر از سطح دریا است.
تصویر 4: دید به دریا از دره ستارگان، منبع: مرتضی شفیعیتنگه چاهکوه
این تنگه در واقع درزها و بریدگیهای زیبایی است که از دو دره عمود بر هم تشکیل شده و به وسیله فرسایش آبهای جاری به شکل امروزی در آمده است. آب باران بعد از هر بارندگی در تنگه جاری می شود و مردم برای استفاده از آن چاههایی حفر کرده اند. به همین دلیل نام چاهکوه را برای این تنگه انتخاب کرده اند.
چاههای لافت – تلا (تل آو)
در بندر لافت تعداد زیادی چاه وجود دارد که معروفترین آنها چاههای «تل او» یا «تلا» هستند. تپه مشرف بر این چاهها با سطح سنگی آب باران را به گودال محل چاهها هدایت می کند. بعضی به غلط و به دلیل ارزش بسیار زیاد آب در جزیره این واژه را طلا نوشته و تلفظ می کنند؛ در حالی که صحیح آن تل آو (تل آب)، به معنی آب برگرفته شده از شیب تل (تپه) است.
جزایر ناز
علت نامگذاری این جزایر، ظاهر و ناپدید شدن آنها به هنگام جزر و مد آب در شبانه روز است. زمانی که جزر رخ می دهد تمام جزیره مشخص است و به دلیل کم عمق بودن آب دریا در این قسمت و استحکام بستر می توان با خودرو نیز در آب این منطقه حرکت کرد. (تصویر 10) زمانی هم که در هنگام شب مد رخ می دهد جزیره کاملاً به درون آب رفته و هیج اثری از آن باقی نمی ماند.
جنگلهای حرا (مانگرو)
ابوعلی سینا، دانشمند بزرگ ایرانی، درخت این جنگلها را حرا نامیده است. (روزنامه اطلاعات، 1392) در روايتهای افسانه ای آمده که اين گياه از اشک چشم آدمي روييده است، زیرا حرا درختی است که در آب شور رشد می کند. به این صورت که آب شور دریا را گرفته، آب شیرین آن را جذب کرده و نمک آن را دفع می کند. در واقع این درختان، یک تصفیه خانه آب شیرین کن طبیعی محسوب می شوند.
دره ستارگان
به دلیل شکل ظاهری عجیب و وسیع این دره فرسایشی، به دره ستاره ها معروف است. بومیان منطقه عقیده دارند پس از فرو افتادن ستاره اى در این محل و بر اثر ضربه اى سهمگین، خاك از زمین بالا آمده و به هر شكلى كه بوده خشك شده و چنین اشكالى پدید آمده است. ولی در واقع این دره به دلیل تندبادها و بارانهای موسمی به وجود آمده است. در گویش محلی به این منطقه استاره كفته (استار افتیده) گفته می شود. بومیان شبهای این دره را زمان آمد و شد ارواح و اشباح می دانند. گردش هوا در دره باعث تولید این صدا می شود. تقریباً تمام تندیسهای موجود در این دره، خاکی و به نوعی یادآور کلوتهای کویر لوت هستند. در این مکان هم مانند کویر، به هنگام شب ستاره ها نزدیکتر به نظر می رسند و این نیز می تواند وجه تسمیه ای دیگری برای این دره باشد. (روزنامه ایران، 1386)
برقع خلف
دره ستارگان بخشی از روستای برقع خلف است. روستایی که چشمه آبی در میانه دارد و سالها قبل شخصی به نام خلف روی آن آب انباری ساخته است. اهالی نام آب انبار را «برقع» گذاشتند. این نام برگرفته از پوششهای زنانشان بود و نام روستا برقع خلف شد. روستایی که سالها عنوان تمیزترین روستای کشور را هم یدک می کشد. (روزنامه شهروند، 1393)
مردمان منطقه باورها و عقایدشان را ارج می نهند
مردم قشم حنا را گیاهی بهشتی می دانند و نقشها و نگاره های زیبا و متنوع حنا بر دست و پای نو عروسان و تازه دامادهای قشمی را نمودی از شگون و شکوفایی زندگی در سرزمین قشم می شمارند. در باور مردم جزیره قشم، ˈحنا از جنت استˈ و اثری از بهشت و نشانه ای از شادی، مهر و نیکبختی دارد، حنا که در گویش محلی به آن ˈحنیرˈ می گویند با خود خنکای دریا را به همراه دارد و برای تمام آفتهای پوستی و تاولهای دردناک درمانی موثر است، شاید مانند آبی باشد که بر آتش می ریزند. (ایرنا، 1393)
تصویر 11: نقش حنا بر روی دست، منبع: زهرا عباییقشم مجموعه ای است از افسانه ها و واقعیتها. اهالی جزیره به باورها و اعتقاداتشان بسیار اهمیت می دهند و در راستای حفظ آن، داستانها را سینه به سینه برای افراد مختلف بیان می کنند.
نقش نامگذاریها در شکل گیری کارکرد فضا
در برخی از این سایتها دیده می شود که نامگذاری بر اساس داستانها و یا حتی نام علمی آن، در کارکرد آن منطقه تاثیری هر چند اندک گذاشته است؛ به عنوان مثال آبی که در نامگذاری دره چاهکوه تاثیرگذار بوده است، به عاملی برای تجمع افراد در کنار قناتهای آب و نوشیدن از آن و استراحت در زیر سایه صخره ها بدل شده است.
تصویر 12: استفاده از آب دره چاهکوه، منبع: زهرا عباییصدای بادی که در دره ستارگان باعث ایجاد باورهایی مبنی بر وجود جن در آن دره شده است، مسبب شکل گیری یکی از نامهای این دره با مضمون “دره جن ها” است، این نام از یک سو باعث جذب گردشگر در هنگام شب بر اثر کنجکاوی و از سوی دیگر نیز باعث عدم حضور بومیان در این منطقه در همان زمان است.
در دره مجسمه ها نیز، گردشگران به هنگام شنیدن نام این فضا و آگاهی از حضور مجسمه هایی در بین این صخره ها، به کاوش در شکل صخره ها مشغول می شوند و هر کدام از صخره ها از نظر هر فرد تعبیری از یک حیوان و یا اشکال مختلفی است.
در دره رنگین کمان نیز شاهد افرادی هستیم که به دنبال کشف رنگهای مختف از دل خاکهای آن منطقه هستند. این دست فعالیتهایی که گردشگران بعد از دانستن نام فضا و قابلیتهای آن بیشتر به آن توجه کرده و سعی بر بهره بردن کامل از بودن در آنجا را دارند، در خور توجه است.
نقش کارکرد فضا در نامگذاری
در عین حال عکس این مطلب نیز می تواند برقرار باشد که نامگذاری بر اثر کاربری فضا انجام شود. به عنوان مثال بومیان منطقه نام “جزایر ناز” را طی مشاهدات خود از ظاهر و یا ناپدید شدن جزایر بر اثر جزر و مد آب بر روی آن نهاده اند و یا نامگذاری جنگلهای حرا به دلیل کثرت وجود درختان حرا در این جنگل بوده است.
همینطور نام روستای برقع خلف از روی پوشش برقع که قبلاً در منطقه وجود داشته و شاخصه روستا محسوب می شده است، گرفته شده است. از اینرو می توان گغت که نام پوشش علتی بوده برای معلول نام.
جمع بندی
اسم یک منطقه برگرفته ار پیشینه و کارکرد همان منطقه است و باوری است که مردمان آنجا نسبت به آن سایت دارند. گاه عملکردی که در محیط شکل می گیرد بر نامگذاری آن تاثیرگذار است و گاه نامی که بر یک منطقه می نهند منجر به شکل گیری عملکردی مختص آن منطقه می شود. این نامگذاریهای خاص و مرتبط با سایت باعث می شود که اسم و حس و حال فضا همواره در یاد مردمانی که به دیدن آنجا می آیند، باقی بماند و یا کسانی هم که تاکنون از آن منطقه بازدید نکرده اند، با شنیدن اسم مختص به منطقه کنجکاو به دیدن آن شوند.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی دانشجویان معماری منظر به جزایر هرمز و قشم در بهمن ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه می توانید به فهرست کامل این پرونده مراجعه کنید. |
منابع
- روزنامه ايران / شماره 3870 / صفحه 11 / (ايران زمين)/ دره ستاره هاي قشم؛ شاهكار طبيعت / 1386
- irna.ir/ کدخبر:81225511/ میراث فرهنگی و گردشگری/نقش و نگار حنا در جزیره قشم/1393
- روزنامه شهروند/ کد خبر: 20498 / 1393
- روزنامه اطلاعات / کد خبر 29603 / آیا می‌دانید چه جنگلی است که گاهی ناپدید می‌شود؟ / 1392
