نگاهی به مراسم نخل ­گردانی و نقش آن در منظر آیینی

یکی از مراسم ­های عزاداری ماه محرم که با وسعت زیادی در بعضی از شهرهای حاشیه کویر مشاهده می­ شود، مراسم نخل­ گردانی است.
نخل، عنصری چوبین و درخت مانندی است که در اندازه ­های مختلف ساخته می­ شود و در اغلب مناطق پیرامون کویر، به ویژه در یزد، آن را در میدان­ها، حسینیه ­ها و زیارتگاه ­ها قرار می­ دهند و مردم باورهای ریشه ­داری در مورد آن دارند. (پویا، 1379 : 50)
اهمیت نخل محرم به عنوان عنصری هویت ­بخش به میدان یا مرکز محله غیرقابل ­انکار است؛ تا جایی که اهمیت و رونق برخی میدانهای تاریخی را از روی نخل محرم موجود در آن میدان تخمین می­ زنند. حضور نخل در میدان­ها و فضاهای عمومی یزد تبدیل به یکی از ویژگیهای منظرین و مشترک این مکان­ها در طول تاریخ شده است. این مکان­ها و فضاهای جمعی نقش مهمی در ارتقای فعالیت­های اجتماعی و فرهنگی جامعه دارند.

این نخل ها که در عزاداری های ماه محرم از آنها استفاده می شود، در سایر ایام سال به عنوان یک عنصر نشانه ای در میدانهای تاریخی حضور دارند و با فرارسیدن ایام محرم، با پوشیدن رخت عزا، برای ایفای نقش محوری خود آماده و مهیا می شوند. این عنصر نشانه ای علاوه بر شکل ظاهری خاص خود، به دلایل اعتقادی و مفهومی نیز نقش مهمی در ایجاد خاطرات مشترک و تشکیل تصویر ذهنی مخاطبین از فضا دارد.
از آنجایی که نخل محرم، هیچ شباهت ظاهری به درخت نخل ندارد و تا به حال نیز هیچ نخلی به شکل درخت خرما ساخته نشده است، این سوالات مطرح می­ شوند که:

• چرا به پیکره چوبینی که در ماه محرم بر دوش می­ کشند، نخل می­ گویند؟
• نخل محرم چرا شبیه درخت سرو است و اندامی سرو گونه دارد؟
• نخل محرم استعاره از چیست و چرا آنرا بر دوش می­ کشند و مقدس می­ شمارند؟
• مفهوم مراسم نخل ­گردانی چیست؟

در تفکر اسلامی، شهدا گرچه کشته شده ­اند، اما حیات دارند و انسان­های راست ­کرداری هستند که ظفر و شادی واقعی را از آن خود کرده ­اند. بنابراین نخل که در نمادشناسی درختان در باغ ایرانی، نمادی از شادی، ظفر، انسان راست­ کردار و درخت حیات است. نام مناسبی برای پیکره چوبینی است که نماد تابوت شهدا است. همچنین در نمادشناسی درختان در باغ ایرانی، سرو نمادی از مرگ و جنازه است (ایلکا، 1390 : 104) و در اینجا نیز به صورت نمادی از پایان زندگی مادی شهدا به کار رفته است. بنابراین سرو و نخل نه تنها تشابه مفهومی با هم ندارند؛ بلکه از حیث نمادشناسی درختان در باغ ایرانی، دارای مفاهیم کاملاً متضاد نیز می­ باشند.این پارادوکس در نمودار زیر نشان داده شده است.

در ادبیات فارسی، قد و قامت رعنا به سرو تشبیه شده و عبارت قد همچون سرو بارها در اشعار و ادبیات فارسی مشاهده می ­شود.
علاوه بر جنبه نمادین سرو، حضور آن به گونه­ ای دیگر نیز در نخل های محرم نمود یافته است و آن استفاده از تندیس سرو در آذین بندی سنتی نخل­ ها است؛ نام این تندیس ­ها نیز سرو است و آنرا مانند درخت سرو به صورت سبز رنگ می ­سازند (پویا، 1379 : 51). بنابراین حضور سرو به عنوان عنصری نمادین و منظرین در مراسم نخل ­گردانی به عنوان مراسمی پرمحتوا، اصیل و باشکوه، از اهمیت ویژه ­ای برخوردار است.

مسلمانان حاشیه کویر هر ساله با حمل تابوت تمثیلی در عزاداری ماه محرم، در پی بازسازی رنج و مصائب واقعه عاشورا هستند، بنابراین مراسم نخل گردانی به عنوان مراسمی پر محتوا، اصیل هر ساله با شکوه زیادی برگزار می شود.
ساختن تابوت­ های تمثیلی و آئین حمل آنها در دسته­ های عزا در فرهنگ ایران پیشینه بسیار دراز دارد. نمونه برجسته و معتبر آن، آئین سوگواری سالیانه مرگ سیاوش و حمل تابوت اوست. (بلوکباشی، 1380 : 13).  در لغتنامه دهخدا نخل محرم به نخل ماتم، نخل عزا و تابوت تعبیر شده است. بنابراین نخل محرم استعاره ای از تابوت شهدای واقعه کربلا است؛ در نتیجه آن را بر دوش می کشند و مقدس می­ شمارند.

به نظر می رسد مراسم نخل گردانی نیز مانند بسیاری از مراسم و آیین های ایرانی که ریشه در اعتقادات ایرانی آنها دارد و با ورود اسلام و وقایع بعد از آن رنگ و بویی تازه با مفاهیم نوین گرفته اند، ریشه ای کهن تر از واقعه عاشورا دارد و پس از آن واقعه، شکلی جدید گرفته و تمثال های ایرانی در خدمت عقاید اسلامی به کار گرفته شده اند.

منابع

• ایلکا، شاهین؛ ایلکا، شهاب – 1390 – تجسم اندیشه آیینی در معماری و منظر پردازی ایران – تهران – طحان.
• بلوکباشی، علی – 1380 – نخل ­گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان – تهران – دفتر پژوهش های فرهنگی.
• پویا، عبدالعظیم –  1379 – جستاری درباره نخل و نخل ­برداری در یزد – مجله فرهنگ یزد – شماره 6 و 7 – 51 تا 59