کتاب فرم و بافت در معماری منظر

فرم و بافت در معماری منظر به تالیف کاترین دی و ترجمه دکتر محسن کافی و مهندس پیمان گلچین عنوان کتابی است که انتشارات جهاد دانشگاهی به تازگی وارد بازار کرده است.

درباره این کتاب

علم معماري منظر در برگیرنده سازماندهی فضایی مکانها و فضاهاي بیرونی (فضاهاي واقع شده در بیرون از بنا) در راستاي برآورده ساختن خواسته ها و نیازهاي انسان به گونه اي است که باعث توسعه، ارتقاء و حفظ محیط هاي طبیعی گردد. مناظر به خاطر استفاده از آنها از سوي افراد مختلف و با سلیقه هاي مختلف باید داراي عملکردهاي متنوعی باشند. از اینرو، هدف طراح باید ایجاد و خلق مکانهایی باشد که با نیازهاي اجتماعی، زیست محیطی، فرهنگی، زیبایی شناسی و کاربردي سازگار باشد. هدف این کتاب آن است که به صورتی مختصر و مفید به شرح اصول معماري منظر بپردازد و هم به عنوان منبع جذاب و دائمی در دسترس طراحان محیطی با تجربه قرار گیرد.

رویکردي ریخت شناسانه به طراحی

همانگونه که مناظر به عنوان سیستمهایی زنده، پویا و “زیست- فرهنگی” شناخته شده اند، در بعضی مواقع نیز می توانند به عنوان ساختارهاي فضایی پیچیده تصور گردند. هدف این کتاب، ترویج و ارتقاء طراحی سه بعدي احساس گرایانه از طریق کشف و تعریف فرم فیزیکی منظر به عنوان “مواد و مصالح” در طراحی است. “فابریک” یا “بافت” به ساختار فضایی یکپارچه کل منظر (علاوه بر اینکه به بستري که طراحی روي آن صورت می گیرد) اشاره می کند، در حالی که “فرم” به اجزاء و یا قسمتهایی که بافت را تشکیل می دهند، اشاره دارد. فرم و بافت به کمک هم نوعی شکل منظر را به وجود می آورند که براي رسیدن به تفکراتی که از دل آن طراحی فضایی – بصري نشأت می گیرد، کاربردي و سودمند است.
در این کتاب ریخت شناسی در 7 بخش سازماندهی شده است. نخستین بخش با عنوان بافت منظر، منظر را به عنوان کلی یکپارچه در نظر می گیرد و کیفیتها و ویژگیهایی را که در طراحی مطلوب و مناسب لحاظ می گردند، تعریف می کند. پنج بخش بعدي به ترتیب فضاها، مسیرها، لبه ها، نقاط عطف (کانونها) و آستانه ها را توضیح می دهند. این پنج بخش از طریق بازشناسی فرمهاي شناخته شده اي در منظر که توسط مردم از طریق روشهاي گوناگون و براي رسیدن به اهداف خاص آزموده شده اند، مورد ادراك و استفاده قرار گرفته اند، گرد آمده اند و از اینرو باید توسط طراحان در هنگام طراحی مورد توجۀ خاصی قرار گیرند. بخش پایانی کتاب با عنوان جزئیات به اجزاي منظر که از طریق لمس و حس شدن از فاصله نزدیک قابل ادراك هستند، اشاره دارد. گرچه این کتاب به این بخشها تقسیم شده است ولی هدف اصلی این کتاب بررسی ارتباط، کل و یکپارچگی اجزاء این بخشها با یکدیگر است.

رویکردي تجربی به طراحی

این کتاب رویکردي “تجربی” را براي طراحی پیشنهاد می دهد. این بدین معناست که تجربۀ انسان از منظر هم به شکل گیري مفاهیم در این کتاب و هم به فهم طراحی کمک چشمگیري می کند. معنی دیگري که می شود از آن استنباط کرد این است که تصاویري که داراي توضیحات مکتوب هستند (به خصوص در این کتاب)، نه تنها از طریق انتقال شکل و ساختار (مورفولوژي) منظر، بلکه از طریق نشان دادن و انتقال نحوة تجربه و ادراك شکل منظر نیز سبب برقراري ارتباط با انسان می گردند. در واقع هدف از این رویکرد، تشویق و ایجاد اشتیاق در طراحان به منظور برقراري ارتباط میان تجربه و طراحی است. مفاهیم فیزیکی و فضایی موجود در این کتاب بر اساس تجربه هاي تدریس معماري منظر و تجارب شخصی من از منظر است: تجربیاتی همچون حرکت در میان منظر، توقف، نگریستن، احساس کردن منظر، لمس کردن آن، صحبت کردن، خوردن، پناه آوردن و به خاطر آوردن. فهرست مراجع آورده شده در انتهاي کتاب، نشان دهنده تأثیرات با اهمیت بعضی از نظریه پردازان در طراحی و نویسندگان علاقه مند به تجربه و استفادة انسان از مکانها بر روي شکل گیري ایده ها و مفاهیم این کتاب است.

رویکردي بصري به طراحی

معماران منظر، طراحی اولیه و ابتدایی را از طریق جذب و تحلیل داده هاي بصري – فضایی فرا می گیرند. بنابراین، این کتاب را می توان به عنوان یک دستورالعمل و یا راهنماي بصري در نظر گرفت. این کتاب به عنوان یک دستورالعمل بصري از طریق ترسیمات دستی و تصاویر، سبب کشف ابعاد فیزیکی و مفهومی (ذهنی) مناظر و طراحی می گردد. این کتاب فرآیند طراحی را تعریف و یا توصیف نمی کند، بلکه در عوض یک ساختار و روایت تفسیري بصري را عرضه می کند که به واسطۀ آن می توان مناظر را تفسیر، ادراك و تصور نمود. ارزش این ترسیمات و تصاویر کشیده شدة دستی به توانایی آنها براي شرح دادن تصاویر مصنوعی باز می گردد که هنوز هم در حرفه معماري منظر مفید هستند (علاوه بر دیگر رسانه هاي بصري که شامل تصاویر دیجیتال هستند). یادداشتهاي دستی در حاشیۀ تصاویر این کتاب سبب افزوده شدن لایه هایی از معانی بیشتر به این تصاویر کشیده شدة دستی می شود و همچنین باعث درك روشن تري از احساسات مرتبط با فرم منظر می گردد. هدف این کتاب آن است که مفهوم معماري منظر تجربی را تقویت کند.

عناصر سازنده منظر و ریخت شناسی آن

عناصر سازنده منظر همچون “شکل زمین” یا “توپوگرافی”، “پوشش گیاهی”، “آب” و “سازه ها” به عنوان مواد و مصالح فیزیکی اصلی که طراحان به کمک آنها فرم و بافت منظر را به وجود می آورند، شناخته شده اند. هر یک از 7 بخش ریخت شناسی، نمونه اي از چگونگی تأثیر این عناصر در شکل گیري فرم منظر را تشکیل می دهد. از آنجایی که در طراحی، ادغام ظریفانه و حرفه اي توپوگرافی، پوشش گیاهی، آب و سازه ها به منظور رسیدن به یک طرح موفق از اهمیت زیادي برخوردار است، بنابراین براي رسیدن به این امر در این کتاب، هر یک از این عناصر در جهت کشف توان بالقوة آنها در طراحی، به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می گیرند.

نحوه استفاده از این کتاب

1- کاربردهاي اصلی

این کتاب می تواند به روشهاي گوناگونی مورد استفاده قرار گیرد. موارد عمده استفاده از آن عبارتند از:

• به منظور فراهم کردن چارچوبی مفهومی (ریخت شناسی 7 بخشی) در جهت درك تجربه، کاربرد و ساختار منظر توسط طراحان،
• به عنوان کتابی مرجع براي طراحی و همچنین مناسب ایجاد فضاها، مسیرها، لبه ها، آستانه ها، نقاط عطف (کانون) و جزئیات،
• در راستاي ارائه نمونه ها و منبع الهام براي روشهایی که در آنها عناصر توپوگرافی، پوشش گیاهی، سازه ها و آب ممکن است در طراحی مورد استفاده قرار گیرند.

2- بخشها

هدف، محتوا و ساختار بخشهاي هفتگانۀ ریخت شناسانه در اینجا به صورت خلاصه آورده شده است. هر بخش از این کتاب با یک مقدمه و مجموعه اي تعاریف از فرم منظر که در هر بخش بررسی شده است، آغاز می شود.

• بافت منظر

این بخش از کتاب به بررسی اجمالی منظر در مقیاسی گسترده می پردازد. همچنین، به تعریف و تشریح طیفی از صفات و ویژگیها مانند نیرومندي، رمزآلودي و تنوع که در منظر مطلوب در نظر گرفته می شوند نیز می پردازد. سپس – از طریق نمایش دادن طیف گوناگونی از انواع مناظر طراحی شده – اهمیت یکپارچگی و ادغام فضاها، مسیرها، لبه ها، نقاط عطف (کانونها) و آستانه ها و همچنین ادغام شکل زمین، پوشش گیاهی، سازه ها و آب را در جهت خلق مکانها نشان می دهد.

• فضاها

در این بخش به بررسی نحوة محصورسازي و تعریف مناطق مشخص و بارزي از زمین که مناسب صورت گرفتن فعالیتهاي انسانی است، پرداخته می شود. فضاها به عنوان ابزارهاي اساسی در طراحی لحاظ می شوند که از طریق آنها مناظر، سازمان یافته و درك شده و مورد استفاده و تجربه قرار می گیرند. همچنین، در این بخش ملاحظات طراحی در خلق و ایجاد فضاها توضیح داده شده است. در پایان، این بخش روشها و نمونه هاي مختلفی را مطرح می کند که نشان می دهد چگونه می توان از عناصر سازندة منظر در جهت خلق فضاها استفاده نمود.

• مسیرها

در این بخش به بررسی نحوه و چگونگی طراحی مکانهاي حرکتی خطی در منظر پرداخته می شود. در اینجا تأکید بیشتر بر محیط هاي مخصوص عابران پیاده است. همانند فضاها، مسیرها نیز به عنوان ابزار اساسی در طراحی محسوب می شوند که بر نحوة استفاده از منظر و تجربه و ادراك آن تأثیر می گذارند. همچنین، در این بخش ملاحظات طراحی براي ایجاد مسیرها مطرح و شرح داده شده است. علاوه بر این، بررسی دقیق تري از تأثیر و نقش عناصر سازندة منظر و همچنین توان آنها در خلق مسیرها ارائه شده است.

• لبه ها

این بخش مکانهاي انتقالی (گذري) را مورد بررسی قرار می دهد که به صورت خطی بوده و در آن فضا و یا قسمتی از منظر تدریجاً به فضا یا منظر دیگري تبدیل می گردد. با اینکه در طراحی، ایجاد لبه ها اکثراً نادیده گرفته می شود، با وجود این، لبه ها به علت دارا بودن عملکردهاي ادغامی و اجتماعی به عنوان عناصر ساختاري اصلی منظر محسوب می گردند. در این بخش نیز ملاحظات طراحی دوباره به همراه نمونه هایی از کاربرد عناصر سازندة منظر در طراحی لبه ها مورد بازشناسی قرار گرفته اند.

• نقاط عطف (کانونها)

نقاط عطف یا کانونها به فرمها و یا مکانهاي متمایز، متضاد و یا جدا شده اي اشاره دارد که به خاطر ویژگی بارز بصري خود داراي عملکردهاي فرهنگی، اجتماعی، کاربردي و جهت یابی می باشند. در این بخش، کاربرد و ویژگی نقاط عطف در طراحی منظر لحاظ گردیده و نمونه هایی از کاربرد عناصر سازندة منظر به عنوان کانون در جهت شفاف سازي بیشتر موضوع ارائه شده است.

• آستانه ها

آستانه ها به عنوان فضاها و یا فرمهاي کوچک متمایزي در منظر تعریف می شوند که همانند لبه ها، داراي عملکردهاي انتقالی و ادغام کنندگی هستند. برخلاف لبه ها، آستانه ها مرکزیت بیشتري نسبت به فرمهاي فضایی خطی دارند و طیف وسیع و متنوعی از کابردها و تجارب اجتماعی و فرهنگی را تحت الشعاع قرار می دهند. در این بخش، ملاحظات طراحی مرتبط با این کاربردها تعریف شده است و به دنبال آن نمونه هایی از آستانه هاي ایجاد شده توسط عناصر سازندة منظر آورده شده است.

• جزئیات

جزئیات به بررسی منظر، نحوه تجربه و ادراك آن و ملاحظات طراحی آن از مقیاسی “نزدیک”، “قابل لمس” و “بی واسطه” توسط ناظر، می پردازد. در این بخش نیز به صورت خلاصه به بررسی پتانسیلهاي خاك، سنگ، پوشش گیاهی، آب و سازه ها به عنوان عناصر طراحی در تحریک حواس پنجگانۀ انسان پرداخته شده است.

ترسیمات دستی کتاب و تفاسیر آنها

ترسیمات دستی حاشیه نویسی شده در تمام قسمتهاي این کتاب از لحاظ علمی داراي ارزش و اعتبار یکسانی در مقایسه با متن کتاب هستند و نباید صرفاً به عنوان مباحث “تکمیلی و کامل کنندة” متن در نظر گرفته شوند. این ترسیمات دستی علاوه بر اینکه مکانهایی واقعی و خیالی را به تصویر می کشند، نشان دهندة سبک کاري هنرمندان نیز هستند. بعضی از این ترسیمات دستی به منظور نمایش دادن نحوة شکل گیري یک ایده در حین فرآیند نگارش متن کتاب کشیده شده اند، در حالی که در موارد دیگر کشیدن ترسیمات دستی خود سبب ظهور نیاز به نگارش مطالب مرتبط با آن ترسیمات شده است.
عامل مهم در هنگام تفسیر این ترسیمات دستی این است که این ترسیمات با این هدف که به شیوه هاي مختلفی مورد استفاده، ادراك و تفسیر واقع شوند، به تصویر کشیده شده اند و باید این امکان را به طراحان بدهند که آنچه را از آن تصاویر نیاز دارند، درك و برداشت کنند. این ترسیمات دستی معمولاً (و نه همیشه) مناظر کشورهاي غربی، مناظر مناطقی با اقلیم معتدل و مناظر شهري را به تصویر می کشند. این تصاویر، مکانهایی را که براي افراد با ارزش و مهم هستند، به تصویر می کشند، ولی با وجود این باز هم تفسیر کننده را دعوت کرده تا فرضیه ها و ارزشهایی را که در ذهن خود به طور اجتناب ناپذیري غیر واضح و نامفهوم هستند به چالش و بحث بکشاند تا از این طریق بتوانند به درك مطلوبتري از ترسیمات برسد.