نابسامانی عناصر انسان ساخت در طبیعت قلعه رودخان

طرح مساله

از روزگاران کهن، منظر طبیعی شمال کشور ایران در بین ناب ترین مناظر قرار گرفته است. اما با گذشت زمان و تداخل انسان در محیط، دست بشر به بکرترین نقاط رسیده که متاسفانه این تداخل در اکثر مواقع بدون آینده نگری و نگاه عملکردی مناسب انجام شده است. قلعه رودخان نیز از قاعده دخالت بشر مستثنی نیست. با نگاهی به تاریخچه قلعه رودخان می توان چنین بیان کرد که وجود قلعه ای منطبق بر توپوگرافی بستر با رنگی هماهنگ با خاک و برخاسته از کوه نشان می دهد که این هماهنگی تصادفی نبوده بلکه کاملاً فکر شده و همگام با طبیعت انجام شده است. اما گذر زمان و تمایل به جذب توریست موجب ایجاد تغییراتی در منظر قلعه رودخان شده که تناسبی با بستر ندارد و برنامه ریزی صحیحی برای ساماندهی آنان نیز وجود نداشته است. این گزارش در پی آن است که با شناسایی این عناصر الحاقی، دلیل نابسامانی آنان را شرح داده و پیشنهاداتی برای بهبود وضع موجود ارائه دهد.

عدم ساماندهی عناصر انسان ساخت

ارائه خدمات مورد نیاز بشر در هر فضای جمعی و انفرادی، از ابتدایی ترین نیازهای ایجاد کاربری در هر محیطی است. آنچه از اهمیت زیادی برخوردار است نحوه پاسخگویی به این نیاز در تناسب با محیط با کمترین آسیب و دخل و تصرف در آن است. وجود فروشندگان و عرضه کنندگان صنایع بومی می تواند علاوه بر درآمدزایی برای بومیان منطقه، منجر به آشنایی گردشگران و بازدیدکنندگان با رسوم، غذاهای محلی، پوشش اهالی و به طور کلی تبادل و آشنایی با فرهنگ بومیان شود (تصویر 1). آنچه تاسف برانگیز است عدم ساماندهی مناسب، دخل و تصرف بدون توجه به بستر، استفاده از سازه های نامناسب و در نتیجه ایجاد منظره ای دلخراش در مسیر ورود و خروج از قلعه رودخان است؛ چرا که هر شخصی که به طبیعت روی می آورد به هیچ وجه به دنبال مشاهده دست سازهای بشر نیست. برخورد با منظر طبیعی همچون منظر شهری و ساخت و ساز و مداخله بیش از حد در آن، نشان دهنده تفکر سودجویانه حاکم بر سازندگان اینگونه فضاهاست.

ساماندهی فضاهای متناسب با محیط

قرارگیری عناصر انسان ساخت در کنار بافت طبیعی، به شیوه درست و همگام با طبیعت، خود جاذبه ای توریستی و راهکاری مناسب برای حفظ طبیعت و پاسخگویی به نیاز انسان است. در فضاهایی چون جنگل، کویر و تمام مناظر طبیعی که وجود الحاقات نادرست اشتباه ترین خطای ممکن است، انتخاب عناصر همخوان با منظر هم می تواند به حفظ و بهره برداری صحیح از آن بینجامد و هم می تواند پاسخگوی نیازهای انسان باشد. از نمونه عناصر انسان ساخت در منظر قلعه رودخان، کفسازی جالبی است که در انتهای مسیر بازگشت از قلعه خودنمایی می کند. در دو سمت مسیر، دو کانیوو قرار دارد که ترکیب آن با کفسازی مناسب، آب را به خوبی از مسیر عبور داده و گل و لای ناشی از عبور افراد را نیز از مسیر پاک می کنند. به علاوه وجود سکوهایی برای نشستن و در آوردن کفش و ایجاد گودالهایی پر آب برای قرار دادن پا در آن باعث از بین رفتن خستگی پا و عبور اکثریت افراد و دیده شدن این مسیر می شود. در نهایت باید اشاره کرد استفاده از علائم گرافیکی چون ایجاد رد پا در مسیر، نور پردازی و رنگ متفاوت، پیشنهاداتی است که می تواند موجب آگاه سازی و درک هر چه بیشتر بازدیدکنندگان شود.

ایجاد کاربری متناسب با کالبد معماری قلعه رودخان

یکی از راهکارهای موثر در افزایش طول عمر و حفاظت هر چه بیشتر از یک کالبد معماری، ایجاد کاربری متناسب آن است. چرا که با مرمت و نگهداری دائم گامی مثبت در حفظ قلعه برداشته خواهد شد که منطبق بر قوانین مرمت بوده و نه تنها آسیبی به این منظر طبیعی وارد نمی کند بلکه کمکی به افزایش طول عمر این معماری کهن تاریخ نیز خواهد شد. (تصویر 2) همانطور که امروزه ایجاد کاربریهای اقامتی در خانه های سنتی، موجب درآمدزایی در راستای بازسازی و نگهداری اینگونه فضاها شده و هم در حفظ و رسیدگی مداوم به آن موثر واقع شده اند، قلعه رودخان نیز ظرفیت داشتن کاربری متناسب فضای خود را دارا است. تجربه اقامت شبانه در این قلعه در جایی وسط جنگل، روی بلندترین ارتفاع موجود، تجربه ای وسوسه انگیز و جذاب برای جلب توریست و درآمدزایی است که این امر خود به کسب درآمد برای حفظ و نگهداری قلعه کمک خواهد کرد. استفاده از دوربینهای بزرگ و متحرک در بالاترین نقاط قلعه امکان ملموس شدن  ارتفاع قرارگیری قلعه و یا دید به تمامی نقاط عبوری در مسیر را که به آنها توجه نشده، فراهم می آورد. این امر خود موجب توجه به نقاط کانونی و استفاده از مسیر (تصویر 3) به عنوان مکث، نظرگاه و حرکت آگاهانه نیز خواهد شد. استفاده از ظرفیت جنگل برای ایجاد رنگین کمان مصنوعی در اطراف قلعه که منظره ای بسیار دلنشین ایجاد می کند، می تواند به عنوان یک راهکار مورد بررسی قرار گیرد. با وجود بارندگی دائمی و رطوبت همیشگی و وجود نور خورشید، با قرار دادن منشورهایی در نقاط تابش اشعه خورشید می توان بعد از هر بارندگی رنگین کمان هایی زیبا در آسمان اطراف قلعه داشت.

جمع بندی

پایداری و بقای منظر طبیعی نیازمند تفکر و اعمالی همگام با بستر آن است. بنابراین ایجاد کاربری و ایجاد فضاهای جدید موردنیاز باید به گونه ای باشد که در عین آسیب نرساندن به طبیعت، دخل و تصرف و تغییر شکل نامناسبی نیز ایجاد نکند. همانگونه که در این گزارش به آن اشاره شد، راهکارهای کم هزینه و موثر بسیاری وجود دارد که علاوه بر حفظ منظر طبیعی و بنای معماری، موجب افزایش جذابیت و جذب گردشگران نیز خواهند شد که در نهایت به درآمدزایی و تبادل فرهنگ بومیان و تشویق آنان به حفظ اصالت خود کمک خواهد کرد. در قلعه رودخان نیز با استفاده از ظرفیتهای منظرین این منطقه، می توان به حفظ آن و همچنین جذب گردشگر کمک بسیار کرد. چرا که قلعه رودخان به عنوان منظری طبیعی و تاریخی دارای اهمیت بسیاری در حافظه تاریخی مردم گیلان است که حفظ و نگهداری آن نیازمند برنامه ریزی و مدیریت جدی است.