مقدمه
آن دسته از فعالیت های انسانی که تا پاسی از شب ادامه می‌یابد، حیات شبانه را به قسمتی از زندگی شهر تبدیل‌کرده است. اما متاسفانه امروز شاهد بی توجهی به منظر شبانه شهرها و عدم تقویت کیفیات محیطی با نور پردازی مناسب در فضاهای شهری هستیم. از این رو تحقیق حاضر با هدف بررسی و شناخت مولفه‌های کیفی موثر بر منظر شبانه و بررسی تاثیر این مولفه بر روی نمونه مورد مطالعه (میدان امیر چخماق یزد) به تحریر در آمده است.
منظر شبانه و تاثیر آن بر روی فضا
شهر در نتيجه مناسبات زندگي در طول روز و شب، دو چهره متفاوت از خود را براي شهروندان به نمايش مي‌گذارد. در واقع تصور مخاطب از شهر هنگام شب، منظر شبانه است. بخشي از اين منظر را فعاليت‌هاي جمعي شهري در طول شب شکل مي‌دهد و بخش ديگر را جنبه‌هاي بصري فضاهاي شهري که در هنگام شب زير پرده تاريکي از نظرها پنهان شده و تنها با نورپردازي مصنوعي قابل رؤيت است. (رضوان، 1389)
خلق سیمای بصری شهری متفاوت از روز در شب، از جمله تقابل و تفاوت چهره شبانه و روزانه ساختمانها (به ویژه بناهای تاریخی) و همچنین تبعات حضور انسان شامل سرزندگی، پویایی و صرفه اقتصادی ناشی از ادامه فعالیت های اقتصادی شهروندان و از سوی دیگر بروز اثرات نامطلوبی از حضور انسان مانند ایجاد سر و صدای مزاحم برای ساکنین اطراف و رفتارهای ضد مدنی همچون آشغال ریختن و آلوده کردن محیط، تدریجاً سیمای خاصی را به محیط تحمیل می‌کند که تنها در صورت هدایت آگاهانه آنها می‌توان کیفیت زندگی شبانه شهر را بهبود بخشید.
بررسی مطلوبیت کیفیت منظر شبانه در محیط های شهری
منظر شبانه باید توانایی تامین امنیت ذهنی برای مخاطبان فضا، امنیت عینی و کالبدی برای استفاده کنندگان، در نظر گرفتن دسترسی و سیستم حمل و نقل مناسب در شب را داشته باشد. در نظر گرفتن روشنایی مناسب و لازم و به تبع احترام به ارضای حس زیبایی شناسی کاربران نیز از دیگر ویژگیهای منظر مطلوب شبانه است. در این راستا برای سهولت تحلیل مطلوبیت یا عدم مطلوبیت کیفیات منظر شبانه فضاها می توان آنها را سه دسته بندی مولفه عملکردی، کالبد و معنا بررسی کرد. (گلکار، 1390)
مولفه عملکردی:
- سهولت دسترسی سواره و پیاده (ایمنی)
- افزایش فعالیت های شبانه
- افزایش امنیت محیط
مولفه کالبدی:
- افزایش جذابیت در پی پیچیدگی بصری
- دید بصری مطلوب
- خوانایی
مولفه معنایی:
- هویت
تحلیل منظر شبانه میدان امیرچخماق
این نمونه، از میدان های مهم و اصلی شهر یزد و یکی از شاخص ترین مجموعه بناهای تاریخی شهر بشمار می‌رود و از نظر قدمت بناها و معماری درسطح کشور نیز از ارزش بالایی برخوردار است. مجموعه میدان متشکل از بازار، تکیه، مسجد و دو آب انبار است که تقریباً در مرکز بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط پر اهمیت یزد محسوب می‌شود.
تحلیل مولفه‌های عملکردی در منظر شبانه میدان
- سهولت دسترسی سواره و پیاده (ایمنی)
میدان امیر چخماق به واسطه موقعیت مکانی خود (مرکز شهر یزد)، از دسترسی و حمل و نقل عمومی خوبی برخوردار است که درصورت لزوم، امکان دسترسی آسان و امن را به میدان در هر ساعتی از شب فراهم می نماید. این در حالی است که ممنوعیت حضور و تردد وسایل نقلیه در عرصه میدان، محافظت از پیاده در برابر سواره را در فضای میانی میدان، با وجود نور کم موجود در آن، تامین کرده است. همچنین به دلیل کمبود نور در اطراف میدان و لبه های خیابان ها، سهولت حرکت پیاده از عرض خیابان های اطراف برای دسترسی به فضای میدان با مشکل رو به رو شده است.
- افزایش فعالیت های شبانه
فضای داخلی میدان فاقد تجمع انسانی چشمگیر به دلیل عدم انجام فعالیت های گروهی شبانه است و غیر از فعالیت های آیینی که تعداد محدودی از شب های سال را شامل می شود، مراسم یا سرگرمی شبانه جمعی دیگری وجود ندارد. راسته های تجاری اطراف میدان و راسته بازار موجود در امیرچخماق، از جمله فعالیت های اقتصادی شبانه آن منطقه، تا ساعات اولیه شب ادامه دارند که ساخت جداره های شرقی و غربی سبب جدا شدن راسته های تجاری از میانه میدان شده و تنها راسته بازارچه، به عنوان فعالیت اقتصادی میدان خودنمایی می‌کند.
- افزایش امنیت محیط
شاید اولین دریافت مخاطبان از فضای شبانه میدان، تاریکی و ناکافی بودن روشنایی این فضا باشد. عاملی که سبب کاهش دید ناظر بر فضا شده و در پی آن کاهش حس امنیت را در ذهن استفاده کنندگان به وجود می‌آورد. از طرفی به واسطه شکل میدان، کنج، فضاهای رها شده و در نتیجه فضاهای مستعد جرم در شب ایجاد نشده و می‌توان امنیت شبانه میدان را با مختصری نور، تامین کرد.
تحلیل مولفه های کالبدی در منظر شبانه میدان
- افزایش جذابیت در پی پیچیدگی بصری
حس خوشایندی که در اثر تحلیل و تعمق پیچیدگی های بصری در انسان ایجاد می شود، نوعی از جذابیت بصری را ایجاد می کند. هر چه میزان فاکتورهای تحلیلی بیشتر باشد، پیچیدگی بیشتر و در نتیجه رضایت مندی بیشتری به همراه خواهد داشت. با وجود اینکه مفاهیم پایه ای همچون تناسب، تباین، هماهنگی، تضاد و … در معماری بنای امیرچخماق وجود دارد و امکان استفاده از این پتانسیل در منظر شبانه به واسطه نورپردازی مناسب می تواند به وجود آید؛ ولی در حال حاضر ترکیب ضعیفی از نورپردازی و بنای معماری مشاهده می‌شود. بنای امیر چخماق به واسطه تعبیه روشنایی نامناسب در قوس ها، صرفاً به صورت تعدادی قوس ساده نورانی ادراک می‌شود که کاهش پیچیدگی بصری را حاصل می کند.
- دید بصری مطلوب
علاوه بر وجود هماهنگی کم بین نورپردازی میدان و نورپردازی آبنمای موجود در آن، روشنایی کافی هم برای دیده شدن این عناصر وجود ندارد و اندک جلب توجه آن نیز به واسطه صدای آب است. کاهش آلودگی های نوری نقش بسیار مهمی در به چشم آمدن مطلوب عناصر معمارانه دارد. نورپردازی اختصاصی مجموعه کمکی به ارائه بهتر و پوشش کاستی ها و برجسته کردن جذابیت بصری بنا نمی‌کند. طراح می تواند با نورپردازی، برخی از المان‌ها و عناصر را در تاریکی نگه داشته و چشم را واردار به دیدن تصاویر دلخواه کند. پایه های روشنایی خیابان های اطراف میدانگاه، با نور با شدت یکسان و یک رنگ، در مجموع ترکیبی را به وجود می‌آورند که چشم را خسته می کند. در کل نورپردازی همراه با کاستی منطقه، میدانگاهی تاریک و صرفاً به عنوان محل عبور را به مردم عرضه می کند.
از دیگر موارد بصری مشاهده شده عدم نظم در میدان است. میدانگاه اطراف امیرچخماق فاقد نظم، مغشوش و مملو از موانع بصری است، البته قابل ذکر است این اتفاق در امتداد استفاده از پتانسیل فضا برای ایجاد فضای آیینی شبانه (برگزاری آیین های عبادی محرم) ایجاد شده که باعث خدشه دارشدن ادراکات هویتی و تاریخی میدانگاه بوده است.
- خوانایی
کیفیت نشانه ای منظر شبانه میدان، نسبت به هویت مشخص و ویژه آن در روز (به سبب معماری) کمرنگ تر است، در حالی که انتظار می‌رود با نورپردازی کارآمد، میدان در شب تصویری شاخص را در ذهن مخاطبان به وجود آورد تا بدین وسیله، وظیفه نشانه بودن و کمک به افزایش خوانایی را انجام دهد.
تحلیلمولفه معناییدر منظر شبانه میدان
- هویت یا دلبستگی
قسمتی از معانی و مفاهیم در فضای میدان امیرچخماق، به واسطه برگزاری مناسبت های آیینی (مراسم عزاداری محرم) به وجود می‌آید. همچنین بازدید و حضور مکرر افراد در میدان، به واسطه موقعیت استقرار میدان در مرکز شهر، تعامل اجتماعی افراد با همدیگر در برگزاری مراسم و حس تفاخر به مکان (هویت مکان) به واسطه ویژگیهای فضایی و معماری ایرانی میدان، دلبستگی به فضای میدان را به وجود می‌آورد. همچنین حضور نخل در عرصه میدان به عنوان یک عنصر بسیار مهم نشانه‌ای و آیینی با کم لطفی رو به رو بوده است که بعد از روشنایی روز دید اندکی به این عنصر وجود دارد. تاکید به نخل در شب از بین رفته و کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد در حالی که می تواند به عنوان نماد، در ایجاد هویت و دلبستگی نقش مهمی داشته باشد.
پیشنهاداتی برای بهبود کیفیت و مطلوبیت منظر شبانه میدان امیرچخماق
- مناره و مسجد امیر چخماق از عناصر نشانه‌ای مجموعه با هدف خوانایی هستند. با بهره گیری از ارتفاع زیاد مناره ها به واسطه اعمال نورپردازی می‌توان قابلیت دیده شدن و شاخص شدن از فواصل خیلی دور را نیز فراهم کرد.
- استفاده از نورپردازی مناسبتی، برای مثال نورپردازی با رنگ خاص در ایام محرم و نورپردازی متنوع برای افزایش جذابیت فضا (الگو برداری از نمونه های موجود در یزد مانند نور پردازی باغ صدری).
- استفاده از نورپردازی به عنوان یکی از عوامل تعریف و تفکیک فضایی عرصه میدان برای بالا رفتن پتانسیل استفاده از عرصه میدانگاه.
- ایجاد فعالیت هایی تعاملی بین مخاطب، کاربر و منظر که سرزندگی و هیجان در استفاده‌کنندگان را تشدید کند. در طراحی رفتارهای تعاملی با محیط، مخاطب ارتباط بین خودش و منظر را درک می کند. اینجاست که منظر صرفاً تاثیرگذار بر مخاطب نخواهد بود و این درک متفاوت از فضا، عامل جذب کاربران برای تجربه مجدد است و در نتیجه افزایش حضور انسان سبب افزایش کیفیت منظر شبانه خواهد شد. به طور مثال با نورپردازی تعاملی، که “با حرکت افراد” و” انعکاس های نور”، تلفیق نور و سایه در محیط میدان ایجاد می شود؛ نه تنها حضور مخاطب نمودی بصری پیدا می‌کند بلکه بر آن نیز تأکید می‌شود. با تأکید بر سرعت و سایر خصیصه های حرکتی افراد، نور و سایه تغییر می‌کند و مخاطب کاملاً ادراک فضایی میدان را در رابطه مستقیم با اعمال خود می‌بیند.
- مقدمات زندگی شبانه فشار زیادی بر قلمرو عمومی و خدمات شهری مانند حمل و نقل عمومی و مراقبت های امنیتی وارد می‌آورد. در قبال هزینه های خدماتی و امنیتی در رابطه با ادامه زندگی شبانه میدان، تقویت بعد اقتصادی فعالیت ها در آن بازه زمانی، در جبران قسمتی از هزینه‌ها کمک بسزایی می‌کند.
- به علت ارزش تاریخی سایت پیشنهاد می‌شود که طراحی نورپردازی برای تاکید بر وجه های هویتی و تاریخی میدانگاه باشد، نه به عنوان عنصری مستقل که هویت بنا را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر این نورپردازی به نحوی باشد که علاوه بر شاخص‌کردن بنای امیر چخماق باعث ایجاد ارتباط بین میدان مستطیل شکل جلو و بنا شود.
- استفاده از سطح آبنمای میدان به عنوان عنصری انعکاس دهنده، چه در هنگام جریان چه در هنگام سکون، حجم نور درک شده را دو برابر می‌کند و یکی از راه های کنترل میزان مصرف انرژی برای نورپردازی شبانه می‌باشد.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
منابع
- رضوان، محمد و خیری عبدالله – 1389 – سیمای شبانه، ضرورت انطباق تصویر روز با نورپردازی شهر – مجله منظر – شماره 2 – 79-78
- کالن،گوردون – 1389 – گزيده منظر شهری – ترجمه منوچهر طبیبیان – چاپ دوم – دانشگاه تهران – تهران
- گلکار، کوروش – 1390 – آفرینش مکان پایدار؛ تاملاتی در باب نظریه طراحی شهری
