نویسندگان:
معرفی مکان
چابهار یکی از شهرهای جنوبی استان سیستان و بلوچستان و تنها بندر اقیانوسی کشور است که در کرانه دریای مکران و اقیانوس هند قرار دارد. لنگرگاه آن قابلیت پهلوگیری کشتیهای اقیانوس پیما را دارد و از مناطق آزاد بازرگانی ایران است.
بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی، که نزدیکترین راه دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه (افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آبهای آزاد است، از اهمیت فراوانی برخوردار است و سازندگی و سرمایه‌گذاری فراوانی در آن صورت می‌گیرد؛ از جمله ساخت اسکله و افزایش گنجایش بارگیری کشتیهای اقیانوس پیما (در خلیج چابهار) و ساخت راه آهن به سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی. این بندر یکی از مهمترین چهارراههای کریدور شمال-جنوب بازرگانی جهانی است. این منطقه علاوه بر موقعیت بازرگانی، دارای جاذبه های فراوان تاریخی و طبیعی است. آب و هوای این شهر و پیرامون آن همیشه بهاری و معتدل است و به همین دلیل چابهار (چهار بهار) نامیده می شود. منطقه آزاد تجاری – صنعتی چابهار یکی از مناطق آزاد هفتگانه ایران است که در راستای اهداف اقتصادی این کشور، در اوایل دهه ۱۳۷۰ در کنار چابهار و در پیرامون دریای عمان و اقیانوس هند بنیان گذاشته شده است.
یافته ها
منطقه آزاد
منطقه آزاد عبارت است از منطقه ای در یک کشور که برای تسهیل و توسعه صادرات و جذب سرمایه های خارجی به وجود می آید. به عبارت دیگر منطقه آزاد در زمینه صادرات کالا و جذب سرمایه های خارجی به طور کامل آزاد بوده و با راهکارهای بسیار تسهیل کننده ای برای صادرات و جذب سرمایه های خارجی از طریق این مناطق، دولتها سعی می کنند تا زمینه های مناسب را برای سرمایه گذاری و توسعه صادرات و کسب درآمدهای ارزی به وجود آورند.
اهداف ایجاد مناطق آزاد:
- عمران و آبادانی
- رشد و توسعه اقتصادی
- جذب سرمایه های داخلی و خارجی
- پیوند با اقتصاد جهانی و منطقه ای
- ایجاد اشتغال سالم و مولد
اصولاً مناطق آزاد با اهداف کلان و راهبردی چون بهبود، ايجاد و توسعه مناطق آزاد؛ افزايش و توسعه صادرات، ايجاد اشتغال، جذب سرمايه گذاري داخلي و خارجي و انتقال تکنولوژي، افزايش درآمدهاي عمومي، افزايش توريسم، ارتقاي جايگاه اقتصادي کشور و بهره مندي از اقتصاد رقابتي است که با گذشته چند سال از این اقدام هنوز همه اهداف مورد نظر در این مناطق حاصل نشده است. ایفای نقش در اقتصاد ملی، جلب مشارکت جوامع محلی، تقویت مناسبات بین‌المللی، تقویت اقتصاد منطقه ای و انتقال تکنولوژی را از جمله دیگر راهبردهای منطقه آزاد چابهار عنوان می کنند.
بندر چابهار به دلیل اتصال به آبهای اقیانوسی و نزدیکی به کشورهای حاشیه اقیانوس هند و مناطق همجوار دریایی می تواند متحول کننده اقتصاد شرق کشور باشد و کالاهای مناطق همجوار را به کشورهای دنیا صادر کند و این امر منفعت خوبی برای اقتصاد منطقه و کشور داشته باشد. این منطقه در زمينه عوامل مذکور به دليل عدم وجود زيرساختها و محروميت شديد منطقه بسيار ضعيف بوده و اين منطقه نتوانسته است به هدف اصلي خود که ترانزيت کالا است، دست يابد.
از دیگر فعالیتهای منطقه آزاد فولاد، شیلات، شهرک تخصصی شیلات، فرآوری و بسته‌بندی و صادرات محصولات شیلاتی و بسته بندی و فرآوری ماهیان غیرماکول است که می‌تواند نقش بسزایی در اقتصاد محلی مردم منطقه ایفا کند. در روستاها و مناطق اطراف مثل «جد» و «درک» شغل اکثر مردم کشاورزی، باغداری، ماهیگیری یا قاچاق مواد مخدر است و تاثیر چندانی از منطقه آزاد در زمینه های اقتصادی و فرهنگی نبرده است. ولی در شهر چابهار ارتباط این مورد با مردم بومی مستقیم دیده می شود و طبق اطلاعات به دست آمده در آینده شاهد افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر چابهار خواهیم بود که موجب تحول اقتصادی و ایجاد هزاران شغل مستقیم و غیر مستقیم می‌شود. وجود حاشیه نشینان در اطراف شهر چابهار از لحاظ اجتماعی، فرهنگی، آموزشی اقتصادی و رفاهی موجب مشکلات فراوانی برای مردم این منطقه شده است. طبق آمار ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر از جمعیت ۹۰ تا ۱۰۰هزار نفری چابهار در حاشیه زندگی می‌کنند که بیشترین جمعیت حاشیه نشین یک شهر در کشور نسبت به جمعیت آن است. برخی به امید یافتن کار و درآمدی بهتر به منطقه آزاد مهاجرت کرده‌اند و برخی از افراد فقیر و فاقد شناسنامه به دلیل نامعلوم در این مناطق زندگی می کنند.
وقوع خشكسالي و با صرفه نبودن كشت و اشتغال در روستاها دركنار جاذبه و درآمدهاي كاذب در شهرها از جمله دلايلي است كه در چند دهه اخير به شدت بر روند مهاجرت از روستاها و فزوني حاشيه نشيني در اطراف شهرها افزوده است، موضوعي كه به شدت امنيت رواني جامعه را به خطر مي اندازد. در اين ميان شهرستان چابهار در استان سيستان و بلوچستان از جمله مناطقي است كه به دليل وقوع خشكسالي هاي پايدار سالهاست از پديده حاشيه نشيني رنج مي برد. در حالي كه تا سالهاي قبل وضعيت آب وهوا در منطقه سيستان و بلوچستان تا حدي بود كه مردم منطقه به راحتي از طريق كشاورزي و دامداري و صيد ماهي گذران زندگي مي كردند، اما با آغاز سالهاي خشكسالي عملاً درآمد مردم منطقه به شدت كاهش پيدا كرد و هزينه بالاي زندگي سبب شد تا آنها مجبور به سكونت در اطراف شهرهاي بزرگ ازجمله چابهار كه به آبهاي آزاد راه داشت، شوند و بسياري از مردم منطقه براي كسب درآمد به شهرها مهاجرت كنند. طبق آمارها، 63 درصد جمعیت چابهار در حاشیه شهر و سکونتگاههای غیررسمی و نابسامان زندگی می کنند و در زمینه نسبت جمعیت ساکن در سکونتگاههای غیررسمی به جمعیت ساکن در نقاط شهری، شهر چابهار در رتبه نخست کشور قرار دارد.
عوامل موثر بر حاشيه نشينی
دلایل شکل گیری پدیده حاشیه نشینی متنوع و متعدد است. پایین بودن درآمد در روستاها و نبودن فرصتهای اشتغال، کمبود مسکن در شهرها، تفاوتهای نژادی که موجب رانده شدن گروههای خاص می شود، گرانی غیرمتعارف زمین در کلانشهرها، نگاه تمرکزگرای دولتی و افزایش بیشتر امکانات مادی و اقتصادی در شهرهای بزرگ، گسترش شکاف طبقاتی و بی دقتی دولتها در مکانیابی صنعتی برای سکونت کارگران ساده از مهمترین این دلایل است.
الگوی نامتوازن توسعه، نوسازی نظام بهره برداری کشاورزی، رشد بالای جمعیت روستایی، بیکاری و جاذبه های شهری موجب شده آنان به هر قیمتی خود را به شهر برسانند تا رفاهی را که از آن محروم مانده اند را به دست آورند. جمعیت زیادی از افراد جویای کار از شهرها و روستاهای مختلف استان سیستان و بلوچستان به امید اشتغال و زندگی بهتر به چابهار کوچ کرده اند و در مناطق مراد آباد، عثمان آباد، جنگلوک، کمب للو، تیس، رمین و … در حاشیه شهر ساکن شده اند. مناطق حاشیه نشینی چابهار پناهگاهی برای افراد معتاد به مواد مخدر و بزهکار شده است.
پیشنهاد
برای بهبود عملکرد منطقه آزاد چابهار پیشنهادهای زیر ارائه می گردد:
- توسعه مراکز آموزشی فنی، حرفه ای، مهارتی کارآمد در سطوح مختلف مبتنی بر نیازها و تقاضای کسب و کارهای محوری منطقه
- توسعه مراکز خدمات بهداشتی و درمانی متناسب با نیاز جامعه محلی و فعالان اقتصادی و بازدیدکنندگان از منطقه
- توسعه ظرفیتها، قابلیتها و استعدادهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع محلی و ساماندهی آنها
- طراحی و اجرای برنامه های هوشمند برای ارتقای فرهنگی و اجتماعی جوامع محلی و جلب مشارکت حداکثری ایشان در توسعه منطقه
- ترغیب و تشویق اشتغال نیروی کار محلی ماهر در کسب و کارها و صنایع در مناطق آزاد
- قرارگرفتن برنامه توسعه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در دستور کار سازمان مدیریت و برنامه ریزی در دو بخش آمایش سرزمین و برنامه چهارم توسعه کشور به عنوان یک بخش مستقل
- اختصاص بخشی از بودجه دولت برای تقویت زیرساختها و تأسیسات زیربنایی منطقه آزاد چابهار
- جلوگیری از ورود بی رویه کالا به مناطق آزاد و اعمال عوارض گمرکی بر کالاهای وارداتی به منطقه و تشویق صادرات و معافیت گمرکی و مالیاتی کالاهای صادراتی
- جذب گردشگر داخلی و خارجی و تمرکز بر گردشگری منطقه
- جلب مشارکت جوامع محلی
- معرفی جاذبه های منطقه در سطح بین المللی
- گسترش تعاملات بین المللی و اشتغال زایی
نتیجه گیری
در این مقاله با ارزیابی عملکرد مناطق آزاد تجاری ایران در زمینه توسعه صادرات و کسب درآمد ارزی، هزینه های جاری و عمرانی، سرمایه گذاری داخلی و خارجی، درآمدهای عمومی، جذب مسافرین داخلی و خارجی، مشخص گردید که این منطقه می تواند سهم زیادی در جذب عوامل مذکور در مناطق آزاد ایران داشته باشد. منطقه آزاد چابهار به دلیل عدم وجود زیرساختها و محرومیت شدید منطقه و عدم توجه کافی جهت محرومیت زدایی نتوانسته است عملکرد مناسبی در زمینه اهداف موردنظر داشته باشد. مناطق آزاد ایران همچون مراکزی رها شده از مجموع ساختار فعالیتهای دولت، به عنوان بزرگترین واردکنندگان کالا به منطقه و کشور تبدیل شده و سهم هر یک از متغیرهای صادرات، اشتغال، سرمایه گذاری داخلی و خارجی و درآمدهای عمومی و گردشگر خارجی در کل اقتصاد ایران بسیار ناچیز و اندک است.
آثار منفی ناشی از فعالیت منطقه آزاد:
- آسیبهای فرهنگی و اجتماعی بر فرهنگ بومی مناطق و فرهنگ داخلی کشور
- زمینه سازی سوء استفاده برخی عوامل دولتی و غیر دولتی
- آسیبهای اجتماعی و اقتصادی این مناطق موجب دگرگون شدن ساختار اقتصاد محلی و وابستگی مردم بومی به فعالیت منطقه آزاد تجاری چابهار است که در صورت قطع یا کاهش فعالیتهای صنعتی یا تجاری مشکلات اجتماعی و اقتصادی عدیده ای پدید می آید. همچنین یکی از چالشهای اقتصادی این منطقه نداشتن استقلال اداری و مالی دانست.
- تاثیر منفی آلودگی ایجاد شده در بعضی صنایع بر محیط زیست منطقه.
امروز مناطق تجاری بسیاری هستند که به امید پردازش صادرات ایجاد شده اند ولی در حال حاضر به مناطق پردازش واردات تبدیل شده اند. بنابراین آنچه انتظار می رود این است که برای رسیدن به اهداف توسعه در این منطقه نیاز به بررسی و هدف گذاری کوتاه و بلند مدت وجود دارد.
منابع
- اسفندیاری، علی اصغر. ارزیابی عملکرد مناطق آزاد تجاری ایران و تاثیر آن در توسعه اقتصادی این مناطق
- پیری سارمانلو، عادل. 1396، توسعه مناطق آزاد تجاری در بستر نظام اقتصاد مقاومتی (مطالعه موردی: منطقه چابهار)
- شادی طلب، ژاله. نقش مناطق آزاد تجاری – صنعتی در توسعه
- مقدسي، علیرضا. 1389، مناطق آزاد: اصول، مفاهيم، كاركردها و راهكارها
- نجفی، مهرداد. سیر تکاملی مناطق آزاد و جایگاه آنها در توسعه اقتصادی کشورها با تاکید بر منطقه آزاد چابهار
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب و علوم تحقیقات به استان سیستان و بلوچستان در زمستان 1396 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
