نویسندگان:
حکومت زندیه از دل بی نظمی ها و آشوبی که پس از فروپاشی حکومت افشاریه به وجود آمده بود، سر برآورد. در زمانی که زندیه به قدرت رسید و حتی تا پایان سالهای حکومتشان با توجه به روابط پیچیده قبایل، شیوه زندگی و درگیریهایی که هر چند وقت بین آنها رخ می داد، امکان اسکان شهری برای اکثر مردم ایران میسر نبود و به جز شهرهای تجاری مثل اصفهان، تبریز، شیراز و … که جمعیت زیادی داشتند، باقی شهرها کم جمعیت بودند. در آن دوره وجود پایتخت و مادر شهری بزرگ، مدرکی محکم بر وجود حکومتی نیرومند و طرفدار آبادانی بوده است. بنابراین شهر شیراز با توجه به دلایلی چون هوای معتدل، وجود استحکامات طبیعی، وجود دژ نظامی بر فراز مدخل شهر و … به عنوان پایتخت زندیه انتخاب شد.
بخش اول
شهرسازی و تحلیل ساختار شهر
تحولات تاریخی شیراز نشان می دهد که منشاء شکل گیری شهر را باید در بازار و چهار محوری که آن را قطع می کنند، جستجو کرد که هر یک از این محورها مشخص کننده تحولات کالبدی در دوره ای از تاریخ شهر هستند. این تحولات به تناسب نیازهای زمان و در جهت اصلاح و تکمیل ساختار شهر صورت گرفته اند. قرارگیری عناصر شهری در طول این محورها تابع قانونمندی خاصی بوده است. چنانکه خصوصیات مشترک و اصلی ساختار شهر در ادوار مختلف به قرار زیر بوده است:
- قرارگیری عناصر شهری در مسیر قنوات و آبهای جاری
- تفکیک بین حوزه عملکردهای مذهبی، حکومتی و تجاری
- وجود فضاهای رابط و مفاصل عملکردی
در این دوره از تاریخ، در شهر مجموعه ای شکل می گیرد که شامل ارگ حکومتی، مسجد و بازار، تفرجگاه و میادین شهری (توپخانه) است که مجاور مجموعه قبلی شکل می گیرد و بدون حذف مجموعه موجود، آن را تا حدی تضعیف می کند. مجموعه زندیه توسط راسته بازار به مجموعه شهری قبل متصل می شود. مجموعه جدید برخی عناصر مجموعه دوره قبل را نیز در بر می گیرد. به عبارت دیگر عناصری در مجموعه جدیدالاحداث واقع می شوند که در دوره قبل وجود نداشته باشند، به جز مقر حکومتی که ویژه هر دوره بنا می شود. (ارگ کریمخانی) جهت توسعه استخوان بندی شهر مانند گذشته در راستای بازار (شمال – جنوب) بوده است. موقعیت هسته اولیه استخوان بندی در محل تلاقی محور ارتباطی و جریان اصلی هدایت آب بوده که در فرم دایره ای اولیه شهر در مرکز ثقل دایره بوده است. به علت مغایرت جهت توسعه شهر با جهت توسعه استخوان بندی اصلی شهر در مقاطعی از زمان موقعیت مرکزی آن در شهر تضعیف می شود.
در بافت این دوره، مجموعه بناهایی قرار دارند که به طور مجزا شامل فضاهای بسته و باز می شوند. بناها توسط رواقها (فضای نیمه باز) و از طریق فضاهای باز بنا، با یکدیگر ارتباط بصری برقرار می کنند. بافت این مجموعه های جدید، از قطعات بزرگ تشکیل شده که نسبت فضاهای باز آن به فضاهای بسته قابل توجه است و به طور کلی می توان چهار حالت مشخص در آنها مشاهده نمود:
- فضای باز احاطه کننده ساختمان (کوشک)
- فضای باز محصور توسط ساختمان (کاروانسرا)
- فضای باز پیرامون و درون فضای ساخته شده (ارگ)
- فضای باز احاطه شده با فضاهای نیمه باز (رواق) (نصر، 1388)
بنابراین نوع بافت بخشهای مختلف استخوان بندی اصلی شهر بر اساس نوع کاربری آن متفاوت است. کلاً چند نوع بافت در جز فضاها وجود دارد که ترکیب آنها از نظر نوع و اندازه، متنوع بوده و در مجموع بافت این ناحیه یک پارچه و منسجم است.
امکانات دسترسی به استخوان بندی از خارج شهر بر پایه محور شمالی – جنوبی و محور شرقی – غربی است و تنها انشعابات در دل شهر توسعه یافته است. دسترسی اصلی به عناصر اصلی شهر از محلات، با عبور از بازار که همان شبکه پیوند دهنده بین عناصر نیز هست، امکانپذیر می شود، اگرچه ارتباط داخلی بین عناصر از طریق فضاهای باز شهر (میادین) نیز میسر است. البته برخی از عناصر شهری مستقیماً از طریق معابر فرعی با محله های شهر ارتباط دارند، چون عناصر و ابنیه اصلی شهر در جوار معبر حرکتی اصلی قرار گرفته اند و این معبر از دو سو با دروازه های شهر و از آن طریق با راه منطقه ای مرتبط می شود، لذا دسترسی از خارج شهر به استخوان بندی اصلی شهر، مستقیم و ساده و دارای سلسله مراتب است. ارتباط عناصر شهری پراکنده نیز در استخوان بندی شهر توسط راستای اصلی بازار برقرار می شود.
علاوه بر رعایت سلسله مراتب حرکتی، سلسله مراتب فضایی نیز در دسترسیهای این دوره حائز اهمیت است، یعنی عبور از فضای باز به نیمه باز و از آنجا به فضای بسته و بالعکس صورت می گرفته است. عبور متناوب از فضاهای بسته و محصور مثل بازار به فضای باز اما محصور عناصر اصلی شهر مثل مسجد یا ارگ، کیفیت فضایی این ناحیه را از طریق تنوع و تباین فضایی افزایش داده است. (نصر، 1388)
از جمله اقداماتی که در زمان کریم خان در زمینه بهبود وضع شهر صورت گرفت، سنگفرش کردن کوچه های شهر و ایجاد شبکه های آبرسانی و فاضلاب بوده است. در طراحی شهری این دوره به جنبه های کارکردی بیش از ارزشهای زیبایی شناسی اهمیت داده شد. توجه به نحوه توزیع و فشردگی عناصر شهری در مجموعه کریم خانی موید این نکته است که طراحی در محدوده ای از پیش تعیین شده و در داخل بافت صدمه دیده شهری صورت گرفته است.
بخش دوم
تحولات معماری
به طور کلی معماری دوره زندیه با تغییراتی نه چندان کلی از شیوه اصفهانی پیروی می کرد. دوره زندیه اواخر عمر شیوه اصفهانی در معماری ایران است به طوری که پس از زندیه و در سالهای ابتدایی دوره قاجار استفاده از این شیوه کم کم تحت تاثیر معماری غربی و روسی دچار انحطاط می شود و چیزی از جلال و شکوه سابق آن نمی ماند. پس به نوعی می توان گفت که شیراز نمایشگاهی از آخرین آثار با کیفیت و منسجم به جا مانده از دوره رواج شیوه معماری اصفهانی در ایران است. (پیرنیا، 1380)
بناهای کریم خان در شیراز
ارگ کریم خانی
ارگ کریم خانی قصر سلطنتی و اندرونی کریم خان زند بوده که در سال 1180 ه. ق. به دستور وی ساخته شد. در ساختن ارگ، معماری نظامی و مسکونی هر دو با هم به کار رفته است چرا که ارگ، خانه پادشاه بوده و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد. بنابراین دیواره بیرونی همانند دیوارهای یک قلعه نظامی بسیار مرتفع است. هشتی ورودی ارگ فضای بزرگی است که یک در به باره بند (اصطبل) و یک در به پشت بام داشته است. باره بند اتاقهایی مخصوص سر مهتر داشته که در زمان پهلوی به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار می گرفت. چهار حیاط خلوت در پای چهار برج وجود دارد که حالت خدماتی دارند، به جز یکی از آنها که به هشتی راه می یابد. برجها دارای سه طبقه هستند که راه ارتباطی آنها از درون همین حیاط خلوتها است. در حمام ارگ نیز درون یکی از همین حیاط خلوتها بوده که بعداً در دیگری از داخل خود حیاط ارگ به حمام گشوده شده است.
دیوانخانه
این بنا در واقع یکی از وزارتخانه های کریم خان بوده است. با توجه به اینکه این بنا مهمتر از یک بنای اداری صرف بوده، تزئینات قابل توجهی نیز داشته است. دیوانخانه در ابتدا حیاط بزرگی بود که تا باغ نظر امتداد می یافت و از طراحی باغ ایرانی تبعیت می نمود. محور اصلی باغ با یک حوض کشیده و تعداد زیادی فواره شکل گرفته و این به دلیل توجه به عنصر آب در باغسازی ایرانی بوده است. در این بنا، عمارتی ساخته شده که دارای ایوان مرکزی بزرگی با سقفی بلند و مسطح است و دو ستون یک پارچه سنگی مرتفع نیز در جلوی آن قرار داشته است. این ایوان در نهایت به شاه نشین منتهی می شود.
مسجد وکیل
این بنا یکی از زیباترین و مستحکم ترین مساجدی است که بعد از دوره صفوی در ایران ساخته شده و از نظر ویژگیهای معماری و خاصه هنر حجاری که در ساختمان مسجد به کار رفته، درخور توجه است. ساخت این مسجد به همراه دیگر بناهای مجموعه وکیل – بازار، حمام، آب انبار- به فرمان کریم خان زند آغاز شد و در سال 1187 ه.ق به اتمام رسید.
ورودی اصلی مسجد با کاشیکاری و مقرنس بندی زیر طاق و طاقنماهای اطراف و ازاره سنگی نماسازی و تزئین شده است. بعد از ورودی دالانی قرار گرفته که از طریق آن به وسیله دو راهرو می توان به صحن رسید. در اضلاع شمالی و جنوبی صحن، دارای دو ایوان بزرگ و قرینه هستند در ازاره با سنگهای حجاری شده با نقوش زیبا و در دیواره ها با کاشی هفت رنگ تزئین شده است. در این ایوان دو کتیبه مربوط به دوره فتحعلی شاه نصب شده است. پشت سر این ایوان ، شبستان بزرگی واقع شده که پوشش طاق و گنبد آن آجری است. محراب بنا در انتهای دهانه مرکزی واقع گردیده و دارای ازاره سنگی و سطوح کاشیکاری و مقرنس است. دورتادور محراب، کتیبه ای قرآنی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است.
آب انبار وکیل
این بنا در ضلع غربی مسجد وکیل واقع شده و همزمان با مسجد (حدود سال 1180 ه.ق) توسط کریم خان ساخته شده است. بنای آب انبار دارای راه پله، مخزنی مستطیلی، بادگیر و پوشش طاقی است. پله های ورودی آب انبار از سنگهای حجاری شده تهیه و نصب شده است. بادگیر این بنا نیز آجری است که نمای فوقانی آن هم با تزئینات آجری مزین شده است.
بازار وکیل
این مجموعه ارزشمند، جنب مسجد جامع واقع شده و از ساخته های کریم خان زند است. همزمان با ساخت بازار و برای تسهیل بازرگانی و تجارت، سراها، گمرک و ضرابخانه ای در کنار بازار ساخته اند که ساختمان آنها هم اکنون برجای مانده است. این بازار که از نظر معماری به سه فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان)، حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی دو پله بالاتر از سطح زمین)، فضای مغازه (محل فروش) تقسیم می شود، دارای پنج ورودی بزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته اند. همچنین شامل دو رشته شمالی – جنوبی و شرقی – غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع کرده اند. در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه ها را حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته اند. مغازه ها اغلب دارای پستو بوده و دو طبقه طراحی شده اند.
حمام وکیل
این حمام که در مجاورت مسجد وکیل و آب انبار مجموعه کریم خانی است، از دو فضای اصلی سربینه (رختکن حمام) و گرمخانه و فضاهای خدماتی متعدد تشکیل شده است. سربینه وسیع ترین فضای حمام است. سربینه دارای قاعده هشت ضلعی منتظم است و حوضی به همین شکل نیز در میانه آن قرار دارد. طاق رسمی بندی خوش تناسب و وسیعی که بر هشت ستون سنگی حجاری شده استوار است بخش میانی سربینه را پوشانده است. چهار حوض کوچک در چهار سکوی روبروی هم محورهای فرعی سربینه را شکل داده اند. گرمخانه فضایی با قاعده مربع و کوچکتر از سربینه است که وجود دو فضای غرفه مانند عمیق در دو سوی مقابل، محوری مشخص برای آن پدید آورده اند. در ضلع شمالی گرمخانه، سه خزینه قرار دارد که انبار سوخت در پشت آنها جای گرفته است. در دو سوی خزینه ها، دو شاه نشین با قاعده مستطیل شکل واقع است که از گوشه های گرمخانه به آنها راه وجود دارد.
منابع
- افسر، کرامت اله. 1374، تاریخ بافت قدیمی شیراز، چاپ دوم، نشر قطره و انجمن مفاخر فرهنگی
- پیرنیا، کریم. 1380، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین دکتر غلامحسین معماریان، نشر پژوهنده – معمار
- نصر، طاهره. 1387، نگاهی به تحولات شهرسازی شیراز در دوره زندیه، کنگره بزرگ زندیه، دانشگاه شیراز
- نصر، طاهره. 1388، جستاری در معماری و شهرسازی زندیه، چاپ اول، انتشارات نوید شیراز
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری دانشگاه بین‌المللی امام خمینی به استان فارس در بهار 1396 است که با راهنمایی دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است. |
