الگوهای باغسازی در شیراز

نویسندگان:

• بهاره امام جمعه
• مشکات قربان زاده

مقدمه

باغ ایرانی پدیده ای فرهنگی تاریخی در سرزمین ایران است و معمولاً به صورت محدوده ‌ای محصور که در آن گیاه، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی با هم تلفیق می شوند و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان به وجود می‌آورند، ساخته می شود. همچنین باغ ایرانی فضای آرامش و آسایش و محل اندیشه تعریف می شود. به بیانی دیگر باغ ایرانی فضایی است که با ترکیب معمارانه ساختار­های مصنوعی و طبیعی مانند آب و گیاه، معنایی رویایی و خیال پردازانه را مجسم می کند. بر مبنای پژوهشهای اخیر الگوی مرجع باغ ایرانی را می توان نمونه­ای آغازین دانست که فصل مشترک بین باغهای ایرانی بوده و این الگو در قالیهای ایرانی با طرح باغ ایرانی متبلور شده ­است. نظام کاشت، نظام آب، نظام ورودی، نظام ساختار هندسی، نظام دید و محوریت از مهمترین نظامهای شکل دهنده باغ ایرانی هستند. در این پژوهش به بررسی این نظامها و الگوهای باغسازی در باغهای شیراز پرداخته خواهد شد.

معرفی کلی شهر شیراز

شیراز همواره به عنوان یکی از سرسبزترین و خوش آب و هوا ترین مناطق ایران مطرح بوده ­است. این طبیعت دلنواز به خودی خود وجود باغهایی وسیع و سرسبز را ایجاب می کند. به همین دلیل باغهای شیراز دارای قدمتی طولانی بوده و باغسازی از دوره هخامنشیان تا سالهای اخیر همواره در شیراز رواج داشته ­است. خاک مستعد و کاریز­های فراوان شرایط را برای این باغسازی مهیا کرده است. بهترین کاریز آن رکن­ آباد بوده ­است که حافظ در اشعار خود چنین از آن یاد می­ کند:

شیراز و آب رکنی و آن باد خوش نسیم                       عیبش مکن که خال رخ هفت کشور است

از جمله باغهای آباد فعلی این شهر می­ توان به باغ ارم، جنت، جهان نما، دلگشا، سلطان آباد، سنقری قوام، گلشن (عفیف آباد) و … اشاره کرد.

بررسی نمونه های موردی

نارنجستان قوام
نارنجستان قوام، معروف به باغ قوام، مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار در شیراز ساخته و تکمیل شده ­است. نارنجستان قوام به دلیل کاشت درختهای نارنج فراوان در آن، بدین نام معروف شده ­است. سردر ورودی از طریق یک هشتی و دو راهرو قرینه به حیاط راه یافته و دارای تزئینات آجرکاری است. از ویژگیهای این مجموعه، عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر است. عمارت بیرونی به منظور انجام امور تجاری و نیز برگزاری تشریفات و جشنها و استراحت و پذیرایی از میهمانان ساخته­ شده ­است. طرح کاشت موجود در این باغ متشکل از درختان نارنج در دو طرف محور اصلی است؛ به طوری که با ورود و گذر از این محور، بلافاصله بوی نارنج به مشام می رسد.

ارگ کریم خان
این باغ در داخل بافت شهر قرار داشته و نمونه ای از باغ – قلعه است که در دورة زندیه ساخته شده­ است. ارگ کریمخان، قصر سلطنتی و اندرونی کریم خان زند، حاکم شیراز، بوده و در گذشته، به عنوان خانة پادشاه و هستة اصلی شهر عمل می کرد. در ساختن ارگ، معماری نظامی و معماری مسکونی هر دو با هم به کار رفته­ است؛ چرا که ارگ خانه پادشاه بوده و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد. این ارگ، قلعه‌ای مستطیل شکل است که در هر یک از اضلاع آن برجی از آجر ساخته شده ­است که همانند دیوارهای یک قلعه نظامی، بسیار مرتفع است. برجها دارای سه طبقه­ هستند که راه آنها از درون حیاط خلوتهاست. طبق معماری دوران زندیه، حوضی چهار گوش در جلوی هر ایوان ساخته شده ­است که آب آنها از آب قنات رکن آباد تأمین می‌شده­ است.

باغ جهان­ نما
این باغ در داخل بافت شهر قرار گرفته و به عنوان نمونه ­ای از باغ – کوشک شناخته می شود. باغ جهان ­نما یکی از کهن ترین باغهای شیراز است که در هنگام اقامت تیمور گورکانی در شیراز مورد توجه واقع شد. این باغ در دوره صفویه نیز از اهمیت زیادی برخوردار بوده اما پس از براندازی سلسله صفویه تقریباً ویران می شود. با روی کار آمدن کریمخان این باغ بازسازی شده و عمارتی در وسط آن ساخته می شود. کریمخان باغ را حصارکشی کرد و در اطراف عمارت، خیابان­کشی ­های زیبا و درختکاری مفصلی ایجاد کرد. «چنین به نظر می­رسد که این قطعه زمین را عمداً مرتفع گردانیده بودند تا بر زمینهای اطراف مسلط باشد و سپس خیابانهای متعددی در آن احداث کرده بودند که کناره ­های آنها با درختان سرو و چنار زینت شده بود.» (ویلبر، 1348 : 223) در وسط باغ، کوشکی به شکل هشت گوش که آن را کلاه فرنگی می نامیدند و داخل عمارت یک حوض از سنگ مرمر یکپارچه نیز وجود دارد. همچنین در باغ جهان ­نما انواع درختان سرو و کاج کهنسال، مرکبات و درختان میوه دیده می شوند.

باغ نظر
این باغ در بافت شهر جای گرفته و نمونه ­ای از باغ – کوشک است که در دورة زندیه ساخته شده است. باغ نظر دارای ورودی ساده­ای در قسمت شمال شرقی است که به صورت مستقیم به فضای درونی دسترسی دارد و دارای مقیاس انسانی است. در بدو ورود به باغ، گلکاریهایی در جلوی عمارت به چشم می خورد. در طرفین عمارت، درختکاری و اغلب درختهای نارنج، حیاط باغ را مزین کرده ­است. در قسمت پشتی عمارت نیز حوضی مستطیل شکل وجود دارد. وجود حوض و وسعت بیشتر حیاط در این جبهه از باغ، باعث ایجاد حس دعوت کنندگی بیشتر می شود. این باغ با نامهای باغ نظر، باغ موزه، باغ شاهزاده، آرامگاه وکیل (به دلیل به خاکسپاری کریمخان زند در این مکان)، عمارت چهارفصل یا باغ حکومتی نیز شناخته می شود. عمارتی هشت ضلعی (کلاه فرهنگی) به دستور کریمخان زند در میان این باغ ساخته شده است.

باغ گلشن (عفیف آباد)
باغ گلشن نمونه­ای از باغ – کوشک است که در دوره قاجاریه ساخته شده است. طرح کاشت موجود در محور شرقی- غربی که متشکل از درختان همیشه سبز سرو و کاج است، تکراری است از طرح کاشت متداول در محور اصلی باغ ایرانی و وجود جوی آب و نقاط مکث متعدد نیز بر صحت آن می افزاید. محورهای فرعی عمود بر محور اصلی شکل می گیرد و عمارت کوشک در یک نقطة تلاقی خاص واقع شده و روی به این بهشت می گشاید. محور اصلی باغ، ستون فقرات آن است که عناصر مهم کارکردی در ارتباط با آن شکل می گیرند. در باغ گلشن، انشعاب محور اصلی به دو محور کوچکتر، یکنواختی محور اصلی را تحت تاثیر قرار می دهد و فضایی منحصربفرد ایجاد می کند. در چنین ساختاری محور اصلی در امتداد خود به عرصه ­ای باز منتهی می شود که همان فرش چمن گسترده در مقابل کوشک است. در این نقطه، دیدهای مستقیم و پرسپکتیو یک نقطه­ای به دید­های باز و گسترده تبدیل می شود و چشم به گردش در فضای جدید می پردازد.

باغ شاهی پاسارگاد

جلگه پاسارگاد در عهد باستاني پر درخت و سبز و خرم بوده و باغهاي شاهي توسط جویبارها و آبنماهای سنگي آبیاري مي ­گردید. بنا بر نظر مورخین کاخها و کوشکها و آرامگاه کوروش بزرگ در میان انبوه درختان این باغ بوده ­است. این محوطة زیبای سرسبز را باغ پاسارگاد (باغ سلطنتی) می نامند. نظریه ­های رایج، باغ پاسارگاد را به عنوان اولین نمونه چهار باغ ایرانی معرفی می­ کند اما بر اساس شواهد بر جای مانده، این باغ از تقسیمات دو بخشی در پلان برخوردار بوده و از باغی دو بخشی روبروی کاخ اصلی تشکیل شده ­است. این باغ توسط يک آبراهه در ميانه باغ شکل گرفته است. (سکویل وست، 1346)
مقبره کوروش در یک سر باغ و عمارت تل تخت در سوی دیگر آن واقع شده است. باغ اختصاصی و کوشکها در میانه باغ قرار گرفته و محورها با بناهای موجود تطابق دقیقی دارند. دروازه R و پلی که اکنون بخشــی از آن باقی مانده، کاملاً در این هندسه جای گرفته ­اند و خوانایی مجموعه به صورت فوق العاده­ای افزایش یافته­است. راستای مقبره کوروش با باغ شاهی و ورودی تل تخت، محور اصلی باغ را تعریف می کند. به همین ترتیب محور همراستا با دروازه R و سایر محورهای حرکتی که فاصله یکسانی از یکدیگر دارند، در مجموع ســاختار شطرنجی محوطه را شکل می دهند. بنابراین پاسارگاد به عنوان پایتخت هخامنشیان در واقع یک باغ وسیع است که کاخها و بناها در آن استقرار یافته ­اند. هرچند به سختی می توان این مجموعه را یک شهر نامید و در واقع یک مجموعه سکونتگاهی، حکومتی – آیینی است، اما اگر پاسارگاد مصداق یک شهر هخامنشی باشد، با توجه به نسبت باغ به بناهای کالبدی، می­توان این مجموعه را یک «باغ – شهر هخامنشی» در نظر گرفت که الگوهای به کار رفته در آن بعدها در منظره­ پردازی ایرانی تکرار و بازآفرینی شده ­است. (مهربانی، 1394)

باغ ارم
باغ ارم به عنوان نمونه ای از یک باغ- کوشک، محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است که در دو طرف آن سروهای باشکوه است. در طراحی اولیۀ باغ از اصولی مانند نظام مشخص، ترکیبات ساده و موزون، خطوط مستقیم و عمود بر هم (شبکۀ شطرنجی) و خوانایی اجزا استفاده شده ­است. امروزه كوشك اصلی که در دوره قاجار بنا شده، هسته مركزی این باغ را تشكیل می دهد.
جلوی نمای عمارت اصلی باغ ارم كه مشرف بر باغ است، استخر بزرگی ساخته شده كه تصویر عمارت در آن نمایان می شود. آب روان و زلالی كه از نهر اعظم می ­آید، پس از گردش در حوضچه حوضخانه وارد جویهای اطراف استخر می شود و سپس در جوی عریض محور اصلی روان شده، در وسط باغ به جدولها و جویهای متعدد تقسیم شده و در قسمتهای دیگر باغ  جاری می گردد. طرفین محور اصلی را سرونازها فرا گرفته اند. در این باغ وسیع، سرونازهای بلند و زیبایی وجود دارد كه سالهای زیادی بر آنها گذشته و موجب شهرت باغ شده ­اند. درمیان سروهای باغهای شیراز نیز سروهای باغ ارم زیباتر و جلوه آن خیره كننده ­تر است.

باغ دلگشا
باغ دلگشا نیز یکی از باغهای تاریخی شهر شیراز محسوب می شود که در شمال شرقی شیراز و در نزدیکی آرامگاه سعدی واقع شده است. این باغ به عنوان نمونه ای از باغ – کوشک است و سراسر آن را درختان نارنج و اندکی هم پرتقال فرا گرفته ­است، که در بهار شکوفه‌ های سفید و زیبای آنها، عطر روح ‌انگیزی را در فضا می ‌پراکنند. آبی که در کل باغ مورد استفاده قرار می گیرد، از چشمه قنات آرامگاه سعدی تامین می شود. عمارت موجود در وسط باغ که ساخت آن مربوط به دوره‌ زندیه است، به شیوة معماری کاخهای ساسانی بیشاپور ساخته شده است. در مقابل ساختمان عمارت نیز حوض سنگی بزرگی جلب توجه می کند که در هر سوی آن آبشارهای فراوانی دیده می ‌­شود.

سعدیه
آرامگاه سعدی معروف به سعدیه، محل زندگی و دفن سعدی، شاعر برجسته پارسی ­گوی است که نمونه ­ای از باغ – مزار محسوب می شود. برای اولین بار در قرن هفتم، مقبره ‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۱۱۸۷ ه.ق. به دستور کریمخان زند، عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر فراز مزار شیخ بنا شد که شامل ۲ طبقه بود. سپس در سال 1330، طرح جدید آرامگاه توسط محسن فروغی به اتمام می رسد. طرح معماری این مجموعه، از یک ایوان ستوندار بلند و یک رواق کشیده تشکیل شده است که به صورت یک «L» سازماندهی شده ‌اند که سنگ قبر در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشیهای فیروزه ‌ای رنگ تزئین شده‌ است. این بنا با اقتباس از کاخ چهلستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی ساخته شد. ورودی این آرامگاه توسط آندره گدار فرانسوی طراحی شده است. زیبایی آرامگاه سعدی بیشتر به خاطر درختان کاج و سرو، موقعیت برجسته مدخل آن و چشمه عمیقی بود که در شکاف زمین، واقع گردیده بود.

حافظیه
آرامگاه حافظ در شمال شهر شیراز، پایینتر از دروازه قرآن در فضایی آکنده از عطر و زیبایی گلهای جان‌ پرور، در آمیخته با شور اشعار خواجه، واقع شده ‌است. طرح نقشة آرامگاه حافظ، به شکل کنونی آن با طراحی و نظارت «آندره گدار» تهیه شد و در سال ۱۳۱۶ به اتمام رسید. طبق این نقشه در تالار، چهار ستون وسط که در زمان زندیه احداث شده بود، از دو طرف امتداد یافت و حافظیه به دو محوطه، شامل باغ در جنوب تالار و آرامگاه در شمال آن تبدیل شد. بنای آرامگاه به دو صحن شمالی و جنوبی تقسیم شده که حد فاصل دو صحن با دو ردیف پلکان سنگی از یکدیگر جدا شده ‌اند. در جنوب صحن شمالی دو حوض آب بزرگ و مستطیل شکل (در شرق و غرب) قرار دارد که منبع آب حوضهای بزرگ باغ ورودی در صحن جنوبی است و هر یک به وسیلة دو باغچه با درختان نارنج محصور شده ­است. دورتا دور صحن نیز باغچه ‌هایی است که در آنها کاج، سرو و نارنج کاشته شده و چمن ­کاری شده ­است.

نتیجه گیری

هر باغی با ویژگیها و شاخصه ­های خود، تجلی­ گر هستی است. علت اصلی ساخت باغ، فراهم شدن آرامش جسمانی و روحانی و لذت انسان از آن است و کلیۀ علتها در مسیر این اهداف قرار می گیرند. هندسه به عنوان یکی از جنبه ­های نمادین، باعث ایجاد نظم و هماهنگی بین اجزای باغ در هر یک از نمونه­ های بررسی شده می شود و تنوع آن، موجب تمایز باغها از یکدیگر می شود و در نهایت ویژگی ممتاز این نمونه­ها، پیوند میان بنا و باغ است؛ این ویژگی است که موجب تمایل انسان به حضور در باغ می شود و پیوند انسان، طبیعت و معماری را برقرار می کند.

منابع

• شاهچراغی، آزاده. 1389، پارادایم ­های پردیس (درآمدی بر بازشناسی و باز­آفرینی باغ ایرانی)، جهاد دانشگاهی واحد تهران، تهران
• لبیب زاده، راضیه و همکاران. 1390)، بررسی تطبیقی تأثیر ایده‌های معنوی در شکل باغ مطالعه موردی باغ پاسارگاد از دوره هخامنشی و باغ فین از دوره اسلامی، فصلنامه علمی – پژوهشی باغ نظر، شماره 19، صص 3-16
• مهربانی گلزار، محمدرضا. 1394، پاسارگاد، شهر یا باغشهر هخامنشی؟ بازآفرینی الگوی قدیمی ­ترین باغ ایرانی، مجله علمی – ترویجی منظر، شماره 33، صص 66-73
• نعیما، غلامرضا. ۱۳۸۵، باغ های ایران: که ایران چو باغیست خرم بهار، انتشارات پیام، تهران
• ویلبر، دونالد نیوتن. 1348، باغهای ایران و کوشک­های آن، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران