حیاط به عنوان حلقه واسط بین فضای بیرون و فضای درون در اغلب کاربریهای موجود در شهر، در طول تاریخ و در بیشتر اقلیمها دیده می شود و از عناصر جدانشدنی زندگی مردمان از دیرباز تاکنون به حساب می آید. در گذشته حیاط ظرف بسیاری از فعالیتهای روزمره افراد بوده است.
کیفیت، نوع عملکرد، حجم هندسی، عناصر موجود در فضا، میزان محرمیت و نوع سبزینگی حیاط ها بسته به نوع کاربری بنا و همچنین اقلیم متفاوت گردیده است. خانه های گرگان با توجه به نوع اقلیم و البته تاثیرپذیری از شهرهای شکل گرفته در ایران، دارای انواع متفاوتی از حیاط ها هستند. در این گزارش به بیان برخی از ویژگیهای حیاط خانه های گرگان پرداخته شده است.
هندسه غالب در خطوط محیطی حیاط ها
در تیپولوژی خانه های گرگان، بیشتر خانه ها به صورت مجموعه ایی بوده و دارای حیاط های مختلفی است. دو گونه عمده تیپولوژی در میان این خانه ها مشاهده می گردد؛ در گونه اول، بنای اصلی به صورت کوشک با پلان کاملاً هندسی منظم و متقارن، در وسط حیاطی با زوایای غیر منتظم و نامتقارن قرار دارد و گونه دیگر همانند خانه های اقلیم گرم و خشک به صورت جای گذاری فضای بسته در طرفین و فضای باز (حیاط) در مرکز است.
البته فضاهای پر و سرپوشیده به حیاط های دیگر خانه راه داشته و در این گونه نیز حیاط ها برخلاف حیاط های مناطق مرکزی، اضلاع عمود بر هم و متقارنی ندارند.
عناصر منظرین حیاط خانه های گرگان
عمود نبودن زاویه های حیاط و غیر منظم بودن خطوط محیطی حیاط، برخلاف خانه های مناطق مرکزی که دارای حیاط های چهارگوش قائم الزاویه و منظمی هستند. حرکت جویبارهای کوچک از جنس آجر که پس از گذر از یک حیاط، به حیاط دیگر خانه و یا حیاط همسایه راه داشته و بیشتر خطوط این جویبارها فاقد هماهنگی با خطوط کلی خانه بوده است و با حوض درون حیاط ارتباط مستقیمی دارد.
وجود جریان متحرک آب در حیاط و ارتباط داشتن با حوض ها (آب ساکن) با توجه به نقش کاربردی و اقلیمی، عنصری منظرین و شاخص برای حیاط خانه های گرگان به حساب می آید. حوض ها با ابعاد و هندسه های مختلف و جزییات متفاوت، از اصلی ترین اجزای این حیاط ها بر شمرده می شود.
طاق نماهای بسته و باز نیز در بیشتر حیاط ها مشاهده می شود که با توجه به ضخامت آنها، امکان نشستن و یا قرار دادن گلدان و وسایل دیگر را دارند. گاهی دیواره یک حیاط با حیاط کناری به واسطه طاق نماهایی که تو خالی بوده ارتباط بصری برقرار می کرده است. سبزینگی به کار رفته در حیاط خانه های گرگان به دو صورت کلی گلدانها (متحرک) و باغچه (ثابت) دیده می شود.
گلدانها (به صورت ویژه ایی گلدانهای شمعدانی ) بر روی طاقچه های حیاط، کنار پله ها، لبه ایوانها، جا گلدانی های موجود در حفاظ ایوان های طبقات بالا و لبه پنجره ها کاربرد داشته است. گلهای فصلی، درختان مرکبات همچون بهارنارنج و گیاهان پوششی همچون شبدر از انواع سبزینگی های است که در درون باغچه ها دیده می شوند.
نتیجه گیری
هر چند امروزه خانه ها بیشتر به صورت آپارتمانی ساخته می شود و دیگر حیاط به عنوان فضای خصوصی به حساب نمی آید، استفاده و بکارگیری عناصر هویت بخش و منظرین موجود در حیاط های قدیمی، الگوی مناسبی برای طراحی سطح فضای مابین بلوکهای آپارتمانی، فضاهای باز شهری در مقیاسهای متفاوت است.
با توجه به نوع عملکرد فضاهای باز شهری و با تطبیق عناصر منظرین موجود در حیاط خانه های گرگان از نظر کاربردی، مقیاس و … با نیازهای امروز و همچنین از طریق برقراری ارتباط با الگوهای آشنا در ذهن و خاطره جمعی مردم شهر، می توان به فضاهای بازشهری هویت بخشید.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان گلستان در اردیبهشت ماه 1396 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
