از مرموزترین ویژگیهای منظر، معماری بومی آن است. محیط اطراف و بستر طبیعی سکونتگاههای روستایی می تواند یکی از عوامل مهم در ایجاد جاذبه بصری باشد. منظر پدیده ای است که توقف ندارد و در تمام سالها و برای تمام نسلها زنده و پویا است و به بقای خود ادامه می دهد.
منظری که برخاسته از هویت یک قوم و ملت است. در این گزارش، بافت سنتی روستای فارسیان به عنوان ماسوله گلستان، با بهره‌گیری از دانش معماری منظر بررسی خواهند شد. روستاهایی که پس از گذشت سالیان دراز توانسته اند به مسائل محیطی، اجتماعی و فرهنگی خود پاسخ دهند، می توان آنها را الگویی برای طراحی منظر پایدار در نظر گرفت.
ماسوله گلستان
روستای فارسیان به عنوان یکی از روستاهای زیبای کشور در بخش چشمه ساران شهرستان آزادشهر شناخته شده است و دارای بافتی بسیار با ارزش و سنتی است. این روستای کوهپایه ای با سقفهای مسطح، دیوارهای گلی، کوچه های پیچ در پیچ و معماری سنتی از زیبایی ویژه ای برخوردار است.
روستای فارسیان آثار و بناهای تاریخی زیادی ندارد، اما شرایط آب و هوایی و موقعیت طبیعی مناسب، مراتع، جنگلها و ارتفاعات پیرامون آن تأثیر فراوانی در شکل گیری و استقرار آن داشته است که با توجه به ساختار و معماری زیبای روستا که شباهت خاصی به روستای ماسوله گیلان دارد، به ماسوله گلستان معروف شده است.
منظر پایدار روستای فارسیان
اقلیم و کوهستانی بودن این مناطق باعث ایجاد شکل پلکانی و معماری برونگرا در این روستا شده است. پلکانی بودن روستا موجب شده است تا فضای خصوصی یک خانه جزئی از فضای عمومی محسوب شود و در مراسم مختلف از پشت بام خانه های اطراف جهت تجمع استفاده گردد.
به بیان دیگر می توان گفت منظری که در این روستاها از ساختمانها، طبیعت و مردم به وجود آمده، منظری دلنشین است که از همجواری مناسب ساختمانها با ظاهری متفاوت در کنار و روی هم ایجاد شده که در کل توانسته بافتی با نظمی زیبا ایجاد کند.
ساخت و ساز با مصالح بوم آوردی که از محیط اطراف تهیه و تأمین می شود، از لحاظ بصری، رنگ، بافت و امثال آن، باعث ترکیب هرچه بیشتر ساختارها با محیط می شوند. هماهنگی و شباهت بین ساختمانها در عین وجود تنوع، سطوح پر و خالی و سایه روشنها – ریتم بازشوها در نمای ابنیه – در زمره دیگر عوامل مؤثر در ایجاد جاذبه زیبایی شناسانه هستند.
معابر پیچ در پیچ و گاه شیبدار و تنوع پرسپکتیو، ابعاد و مقیاسها برای عابری که از آنها می‌گذرد، نیز می‌توانند عامل ایجاد احساس خوشایندی شوند، خصوصاً مقیاس انسانی یا به قول استاد محمد کریم پیرنیا، “مردم واری” که از ویژگیهای معماری ایرانی است، در معماری روستایی به بهترین وجه دیده می‌شود. ابعاد و اندازه در، دیوار، ساباط و گذر به قاعده‌ای است که ضمن عملکرد صحیح، برای عابر احساس آرامش ایجاد می‌کند.
در روستای فارسیان، مسیرها، دسترسی ها و بناها مانند گذشته و به صورت پیوسته و در راستای همسویی با طبیعت منطقه شکل گرفته اند. البته می توان گفت معماری اقلیمی که به صورت بناهای طبقه ای جلوه می کند بهانه ای است که در پس آن عوامل دیگری چون منظر اجتماعی بسیار قوی در بین مردم (که باعث گردیده تا کل روستا به مثابه منزلی واحد برای تمام اهالی روستا درآید)، منظر طبیعی، تاریخی و فرهنگی وجود دارد و تعامل و همنشینی عوامل گوناگون در کنار یکدیگر و رشد هر یک از عوامل به واسطه عوامل دیگر باعث ایجاد منظری پایدار در روستا شده که با گذشت زمان غنی تر و پویاتر گردیده است.
نتیجه گیری
استفاده از مصالح بومی، ساخت بنا طبق ترازهای توپوگرافی و احترام به طبیعت، قرارگیری روستای فارسیان در میانه شیب کوه، جهت گیری مناسب روستا نسبت به عوامل طبیعی، همه و همه را می توان جزء عواملی دانست که به حفظ و پایداری این روستا کمک کرده است. در واقع، روستا مجموعه ای از منظر اجتماعی و تعامل فرهنگی و هویتی بسیار قوی است.
معماری سازگار با اقلیم و طبیعت، روابط اجتماعی قوی بین مردم، رعایت سه عامل سنت، منفعت و قدسیت در ایجاد روستا این تصور را ایجاد می کند که می توان آن را به عنوان نمونه ای از منظر پایدار روستایی در نظر گرفت.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان گلستان در اردیبهشت ماه 1396 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
