تعلق خاطر انسان به طبیعت، اگرچه در بعضی شرایط، متغیر و گاه کمرنگ می‌شود، اما همواره توام با معنویت و جلوه های بیان آن پر رمز و راز است. در بسیاری از فرهنگها، انسان و طبیعت به مثابه یک کلیت هستند و شناخت نحوه تعامل انسان با محیط طبیعی نیز بر همین اساس است. آداب، رسوم و فرهنگ مردمان ترکمن نیز مانند سایر اقوام ایران همواره با طبیعت عجین شده و این ارتباط تنگاتنگ با طبیعت را در آداب و رسوم و حتی طراحی و اجرای محل سکونت این قوم کوچ نشین می‌توان مشاهده کرد. چادرها که در زبان محلی به آن “اوی” یا “یورد” گفته می‌شود، محل سکونت این قوم بوده که نه تنها متناسب با شیوه زندگی کوچ نشینی بلکه فضایی مناسب برای زندگی در شرایط مختلف آب و هوایی بوده است. “یورد” در حال حاضر یکی از عناصر منظرین و بخشی از گذشته این قوم کوچ نشین محسوب می شود که پس از گذشت زمان و باتوجه به شرایط خاص مجبور به انتخاب زندگی یکجانشین شده اند. حال سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا “یورد” تنها به دلیل اینکه محل سکونت این قوم در گذشته بوده، به عنوان یک عنصر منظرین در قوم ترکمن شناخته می‌شود و آیا با وجود تغییر روش زندگی ترکمنها از کوچ‌نشینی به یکجا نشینی، استفاده از این عناصر آشنا و هویت مند می‌تواند به پایداری و پویایی فرهنگی این قوم در حال حاضر کمک کند؟
احترام به طبیعت و زمینه گرایی
زندگی مردمان قوم ترکمن همانطور که گفته شد با طبیعت پیوند خورده است؛ به گونه‌ای که طبیعت پایه و اساس شکل گیری سرپناه آنها شده است. “یورد” مانند هر سازه دیگری از اجزای مختلفی تشکیل شده است؛ با این تفاوت که تمام اجزای آن با توجه به شرایط محیطی و طبیعی اطراف و با استفاده از مصالح بومی مانند چوب درختان بومی و از محصولات دامهایشان ساخته شده است. چهار عدد ستون اصلی در چادر به نام “تاریم” نماد چهار فصل سال است. چوبهای اریب لوزی شکل که به تعداد روزهای سال هستند، اسکلت کلی چادر را به فرم استوانه شکل می دهند. تعداد کمان های چوبی به نام “اوق” نمادی است از سن پیامبر اسلام و این 63 کمان، سازه استوانه ایی را به سقف متصل می کنند. جهت قرارگیری “یورد” هم با توجه به مسائل اقلیمی تعیین شده است. برای حفظ ایستایی این سازه در مقابل باد و با توجه به جهت طلوع آفتاب، ورودی آن معمولاً به سمت جنوب شرقی است. همچنین از نمدها به عنوان عایق و محافظ این اسکلت چوبی استفاده می‌کردند. در واقع زمینه گرایی و توجه به طبیعت یک اصل مهم برای ایجاد سرپناهی پایدار برای این قوم کوچ نشینن بوده است. همچنین سازگاری و پایداری این چادرها در محیط، بخشی از هویت ترکمنها را شکل داده و تبدیل به نمادی برای این قوم شده است. با وجود تغییر در شیوه زندگی عشایر ترکمن، امروزه حضور این چادرها در فضاهای مختلف مانند بازارها و فضاهای روستایی معرف و نشان حضور این قوم در این سرزمین است. به همین دلیل است که “یورد” نماد اقوام ترکمن و یکی از عناصر منظرین در فضاهای شهر و روستای که در حال حاضر محل سکونت دائمی اقوام ترکمن است، محسوب می‌شود.
نقش هویتی چادرها در منظر فرهنگی سرزمین ترکمن
هر منظر برآمده از نگاه انسان به محیط و حاصل تعامل انسانی و محیط طبیعی است. بدین سان، منظر به عنوان بخشی از یک روند زودگذر دوگانه – زندگی فردی که در آن غرق شده و تاریخ جامعه ای که آنرا زاییده است – از عناصری با منشاء طبیعی و مصنوعی ساخته شده است که هر یک جایگاه ویژه و متفاوتی در خاطرات متقاطع تصرف می‌کنند. به عنوان مثال “یورد” میراثی از گذشته است که تعامل تاریخی فرهنگ ترکمنها را با طبیعت و به عنوان یک سند تاریخی راه و روش زندگی و فرهنگ ترکمنها را به عنوان یک قوم کوچ نشین و طبیعت گرا در گذشته نشان می‌دهد. اگر چه این چادرها مشابهتی با چادرهای سایر اقوام مانند بلوچها و … دارد و در حال حاضر روش زندگی ترکمنها به صورت یکجانشینی تغییر کرده است، اما این چادرها در این سرزمین به طور خاص بخشی از منظر فرهنگی و هویت این قوم هستند؛ زیرا این انسان و رویدادها هستند که منظر را شکل می دهند، نه تنها یک مولفه مصنوع مانند چادرها. به همین دلیل چادرها در این منطقه، مفاهیمی منتج از تعامل انسانهایی از قوم ترکمن با آداب و رسوم خاص را جذب کرده و به فرم این چادرها تفسیر بومی بخشیده است.
به همین دلیل “یورد” بخشی از میراث این سرزمین و به عنوان نماد هویت و فرهنگ ترکمنها شناخته می‌شود. همچنین ویژگیهای سازه ای چادرها، امکان پرپایی و جابجایی سریع آنرا فراهم می کند که کمترین آسیب را به محیط طبیعی اطراف وارد می کند. بنابراین استفاده از این چادرها در سایتهای طبیعی و بکر مانند خالد نبی و …، به عنوان اقامتگاههای موقت برای استراحت توریستها نه تنها به محیط طبیعی اطراف آسیب نمی زند بلکه موجب معرفی نمادهای فرهنگی و هویتی این قوم نیز خواهد شد. به علاوه استفاده از این چادرها در بازار ترکمن صحرا که فضایی برای حضور عموم مردم و مسافران است، بستری مناسب را برای معرفی فرهنگ و تاریخ قوم ترکمن فراهم می‌کند. به همین دلیل استفاده از “یورد” در فضاهای عمومی، نه تنها موجب پایداری و پویایی منظر فرهنگی شده بلکه باعث ایجاد فضایی هویت مند می‌شود و ضمن لحاظ بسیاری از واقعیتهای زندگی و معیشت، به زیبایی موجب تجلی لایه های عمیق طبیعت گرایی است.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان گلستان در اردیبهشت ماه 1396 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
