منظر نوروزی در همدان

مقدمه

نوروز و آیین با شکوه آن با قدمتی سه هزار ساله در ایران، به عنوان یکی از کهن‌ ترین آیینهای ملی در جهان جاودانه است. نوروز وحدت فرهنگی ساکنان فلات ایران و تمام فارسی‌ زبانان است و هر ساله در هر گوشه از جهان و به خصوص در ایران، به شیوه‌ های متفاوت برگزار می‌شود. سنتهای کهن ایرانی در بین تمامی اقوام و ملل مختلف فارسی‌ زبان رواج داشته است. شهر همدان، یکی از شهرهای کهن ایران، از دیرباز این تداوم سنتها و فرهنگهای اصیل ایرانی را در خود داشته است. در این یادداشت سعی بر آن است که آداب کهن نوروزی و رفتارهای امروزی این شهر تاریخی به اختصار شرح داده شود.

 منظر نوروز در همدان

صدای پای بهار، خواب و خیال خزان را بر می‌ آشوبد و بوی بیداری و حرکت بهار، عالم را فرا می‌گیرد. نسيم از خواب بر می‌خيزد. خاک تکان می‌خورد و آزادی جان تازه‌ ای می‌گیرد. نبض باغچه می‌تپد و درختان به تولدی دوباره فراخوانده می‌شوند. زمین، بار سنگین خویش را وا می‌نهد و آسمان، خورشید درخشانش را به زمین ارزانی می‌دارد… و بار دیگر بهار می‌آید.
فصل بهار آغاز دوباره زندگی طبیعت است و تغییر تدریجی آن کاملاً مشهود و دیدنی است. با شروع دگرگونی طبیعت، انسانها نیز خود را نسبت به این مهم تغییر می‌دهند. درک این تغییر در منظر شهری همدان نیز جلوه می‌کند. این تغییرات از دو منظر قابل تحلیل‌ هستند؛ افراد بومی و مسافرانی که به قصد گردشگری به شهر همدان می‌آیند. در برداشت میدانی، یکی از شهروندان همدانی، حال‌ و هوای منظر نوروزی را اینگونه توصیف کرد: “شهر خالی از افراد بومی می‌شود و چهره‌ های متفاوت و رفتارهای مختلف در شهر می‌بینیم، افرادی که با دقت فضاها و بناهای مختلف شهر را بازدید می‌کنند و شهر تقریباً خالی از افرادی می‌شود که عادات روزانه متعارف و عادی خود را داشته‌ اند و افراد جدید در شهر از فضاها و مکانهای دیدنی همدان به مثابه تفرجگاه بازدید می‌کنند. این نوع برخورد و بازدید فقط در ایام نوروز با این شدت انجام می‌شود.”

تامل در توصیف ها و اشارات برداشتها از منظر نوروزی همدان، بیانگر شناخت شهروندان بومی شهر نسبت به یکدیگر است. شناختی که از ظاهر تا نوع رفتار افراد را در بر می‌گیرد. همدان به فراخور وسعت شهری‌ خود، زندگی روزمره در قالب و چارچوب تعیین‌ شده‌ ای را برای شهروندانش رقم می‌زند. این چارچوب حاکی از آن است که به طور مثال فقط در ایام خاصی از هفته یا ماه گردشگری در سطح شهر رونق می‌گیرد. شهر همدان شهر کوچکی است که اتفاقات مهم، از جمله نوروز، به وضوح در آن ملموس است.
افرادی که در ایام نوروز با هدف گردشگری رهسپار همدان می‌شوند، رویدادهای متفاوت و متنوعی را در این شهر شاهد هستند. رویدادهای نوروزی همدان – که گردشگری، خود نیز جزئی از این رویدادها به حساب می‌آید – استقرار المانهای نوروزی در سطح شهر و نقاط کانونی، خدمات‌ دهی گسترده واحدهای تجاری به خصوص اغذیه‌ فروشیها تا پاسی از شب و همچنین کاهش چشمگیر افراد بومی همدان در سطح شهر را شامل می‌شود. شهروندان همدانی معمولاً برای ایام نوروز شهرهای شمالی، مشهد و یا پایتخت را هدف گردشگری خود قرار می‌دهند.

یکی از رویدادهای شاخص منظر نوروزی حاجی‌ فیروز است؛ حضور این عنصر قدیمی به صورت المان و یا حضور افراد در چهره و قامت حاجی‌ فیروز، بر نشانه‌ های منظر نوروزی شهر می‌افزاید. خواجه‌ پیروز (حاجی فیروز) یکی از کهن ترین و دست‌‌ نخورده‌ ترین باورهای ایرانی است که طی هزاران ‌سال از پیچ و خم تاریخ عبور کرده و امروز به دست ما رسیده است.

 آداب کهن نوروز در همدان

در همدان، نظیر تمامی اقوام مختلف، سنن و نمادهای اصلی نوروز (سفره هفت‌ سین و …) برگزار و به نمایش گذاشته می‌شود. علاوه بر آن، نظیر شهرهای دیگر، آداب‌ و رسوم محلی و قومی نیز رایج است که در صورت بی‌توجهی به آنها به فراموشی سپرده خواهند شد.

برخی از آداب و رسوم سنتی نوروز در همدان

• کوسه و زن کوسه

در این رسم که در روزهاى قبل از عید برگزار می‌شده است، دو نفر در نقش زن و شوهر چوپان ظاهر مى‌شدند و با ساز و دهل از روستاها به‌ راه مى‌افتادند و به شهر مى‌آمدند. تمام اندام این دو پوشیده شده بود و فقط دو سوراخ جلو چشمان و یک سوراخ جلو بینى داشت. روى لباس نمدى کوسه تعدادى منگوله دوخته شده بود که به اطراف آویزان بود و چوب بلندى در دست داشت که یک سر آن برجسته بود و به آن “قورچنگ” مى‌گفتند. زن کوسه نیز روى لباس نمدى خود یک دامن کوتاه از چیت رنگارنگ مى‌پوشید. به این دامن پرچین، “تنبان‌قری” یا به گویش محلى “تومن قری” مى‌گفتند؛ کوسه و زنش با ساز و دهل وارد شهر مى‌شوند و تعدادى بچه‌ها به‌دنبال آنها راه مى‌افتادند. آنها به هر خانه‌اى که درش باز بود وارد مى‌شدند و معمولاً وارد خانه اعیان و اشراف مى‌شدند و در محوطه حیاط شروع به حرکات جالب و خنده‌دار و رقص و پاى‌کوبى مى‌کردند. صاحبخانه‌ها نیز در حد وسع و طبع خود کمکى نقدى یا کالایی به آنها مى‌دادند. کوسه و زن کوسه همچون حاجى فیروز پیام‌آوران شادى نوروزى و بهار بودند.

• کوزه شکستنی

در بعضی خانه‌ها رسم بر این است که اسپندی دود کرده، دو طرف درب خانه می‌ریزند تا اهل خانه از چشم حسود و بیگانه در امان باشند و کوزه شکستن نیز از مراسمی است که رنج و بلا و غم را از انسانها دور می‌کند. در روزگاران قدیم، مردمان همدان که در ظروف کوزه‌ای آب را نگهداری می‌کردند، شب چهارشنبه‌ سوری کوزه‌ ها را می‌شکستند و کوزه‌ای جدید جایگزین می‌کردند، چنانکه فرد خسیس را با جمله‌ ” کسی که کوزه‌ دو ساله در خانه دارد” وصف می‌کنند.

• شال‌ اندازی

مراسم شال‌ اندازی نیز سنتی است که در بیشتر مناطق همدان معمول بوده است. امروزه متاسفانه با پیشرفت تکنو‌لوژی و فرهنگ آپارتمان نشینی این رسم زیبا به فراموشی سپرده شده است. رسم چنین بود که بعد از مراسم آتش‌ افروزی چهارشنبه‌ سوری جوانان بر بام منزل خویش و همسایگان رفته و دستمالی را از پنجره و در روستا‌ها از روزن بام‌ها به درون آویزان می‌کردند و صاحبخانه دستمال را از آجیل و میوه پر می‌کرد و می‌گفت: “برکش؛ خدا مرادت را بدهد.”

• بخت‌ گشایی

از رسوم بسیار قدیم آخرین چهارشنبه‌ سال در همدان، مراسم بخت‌ گشایی بود. مراسم بخت گشایی شامل گره زدن دستمال یا چارقد بود، به این ترتیب که دختران دم‌ بخت، گرهی به دستمال یا چارقد خود می‌ زدند و از نخستین رهگذر می‌خواستند تا گره را بگشاید این امر به امید باز شدن گره از کار آنها بود.

•  فال کوزه

فال کوزه نیز از زیبا‌ترین و سرگرم‌ کننده‌ ترین سنتهای چهارشنبه‌ سوری در همدان بود. در این سنت در کوزه‌ ای آب ندیده هر کس نشانه‌ ای مانند انگشتری، سنجاق، دکمه و … می‌انداخت و دهانش را می‌بستند و روی آن سینی محتوی صابون، کیسه‌ حنا، نقل، سورمه‌‌ دان می‌گذاشتند و در روز چهارشنبه‌‌ سوری در خانه‌ ای جمع شده و در مراسمی اشیاء را یک به یک در آورده و دو بیتی‌ های محلی می‌خواندند و تفال می‌زدند.

خرید آجیل چهارشنبه‌ سوری، پختن آش و قاشق‌ زنی نیز دیگر سنتهای از یاد رفته در روز چهارشنبه‌‌ سوری است که در آخر پیک های نوروزی و پیک‌ های خوش‌ خبر که رسیدن نوروز را با پوشیدن لبا‌سهای رنگارنگ و کلاه زنگوله‌ دار، با صورت و دستهای سیاه که یاد‌آور مراسم “میرنوروزی” است، به مردم مژده می‌دادند.
متاسفانه هیچ یک از آداب‌ و رسوم مذکور که هویت‌ بخش شهر همدان و کشور ایران است، پابرجا نمانده است. آداب و رسومی که منجر به ایجاد منظر عینی – ذهنی می‌شود و باعث حفظ تداوم فرهنگ و هویت مردم است، در حال حاضر به فراموشی سپرده شده است. احیاء این آداب‌ و رسوم از جمله مهمترین تغییرات فرهنگی است که باید در راس امور قرار گیرد.

رویدادهای امروزین همدان

المان و مبلمان شهری نوروز

معمولاً به هنگام نوروز، در سطح شهر همدان المانهایی برای نمایش هویت شهر به نمایش در می‌آید. درک و برداشت از این المانها، با طراحی و نوع نمایش آنها ارتباط مستقیم دارد. در ایام نوروز، المانها و مبلمان‌ نمایشی برای تقویت ادارک ایام نوروز در سطح شهر ساخته و برپا می‌شوند که نمایش‌ دهنده نمادهای شاخص نوروز یعنی همان هفت‌ سین است.
المانهای نوروزی به دو دسته قابل تقسیم هستند؛ یک دسته، المانها و مبلمان شهری به صورت قاب و یا تابلویی برای نمایش عناصر هفت‌ سین که در مقیاسهای انسانی و بزرگتر ساخته و مستقر می‌شوند. نوع دوم، نمایش عناصر هفت‌ سین به صورت مجسمه است. استفاده از مجسمه و تصویر خروس به دلیل نامگذاری سال 96 به خروس قابل توجه است. مسابقه عکاسی در این ایام به همت سازمان زیباسازی شهر همدان، گردشگران را به عکاسی در کنار المانها و مبلمان نوروزی ترغیب می‌کند.

گردشگری نوروز در شهر همدان

همانطور که پیشتر اشاره شد، در نوروز بیشتر از ایام دیگر، سنت گردشگری که از دیرباز در ایران رایج بوده است، رونق می‌گیرد. در واقع گردشگری امر معرفتی است که باعث رشد و تعالی انسانها در مواقع مواجه شدن با فضاها و مکانهای جدید می‌شود. شاید بتوان گفت اصلی‌ ترین دلیل حضور گسترده گردشگران در شهر همدان مکانها و بناهای تاریخی این شهر است. وجود داستانهای تاریخی، بناها و فضاهای تاریخی در کنار تمامی مناظر همدان، منظرهایی را خلق کرده است که تاریخ را در درون خود جای داده اند.
وجود فضاها و بناهای تاریخی در شهر همدان و ایجاد فضایی برای اسکان موقت گردشگران، از دیگر نشانه‌ ‌ها و تمهیدات نوروزی در شهر همدان است. طراحی محوطه برخی از فضاها از جمله آرامگاه باباطاهر، به معماری محسن فروغی، فضای مناسبی را جهت برپایی چادر و اسکان موقت مسافران فراهم آورده است.
سیزدهمین روز نوروز (روز طبیعت)، اماکن و فضاهای عمومی رنگ و بوی منظر نوروزی می‌گیرند. وجود مناظر طبیعی در کوهپایه‌ های کوه الوند و محوطه‌ های بناهای تاریخی از جمله آرامگاه بوعلی و باباطاهر برای برگزاری روز طبیعت فضاهای مناسبی را در اختیار شهروندان و مسافران قرار می‌دهد.

نتیجه گیری

نوروز جشن دوباره‌ زایی و تولد است. تولد بهار و طبیعت و پایان سرما که از قدیم در ایران باستان رسم است تا پایان زمستان و شروع بهار را گرامی بدارند. منظر نوروزی در شهر همدان رویدادهای بصری، رفتاری، ذهنی و … را شامل می‌شود. سطح گسترده گردشگری در شهر همدان و برپایی المانهای شهری نشان از منظری می‌دهد که در آن هویت، تاریخ و فرهنگ غنی ایرانی نفهته شده است. فراموشی آداب‌ و رسوم اصیل همدان و خلاصه شدن تمامی رسوم باستانی به چهارشنبه‌ سوری، دید و بازدید و سفره هفت‌ سین، نشان از بی‌توجهی به هویت چند هزار ساله دارد. امید است با احیاء آداب‌ و رسوم گذشته، فرهنگ و هویت اصیل خود را بازگردانیم.