جستجو
Close this search box.

گزارش سفر به الجزایر

الجزایر تا اواسط قرن بیستم تحت اشغال اسپانیا، ترکهای عثمانی و فرانسه بوده و اکنون کشوری مستقل، امن و آرام است. این مطلب گزارشی مختصر از سفر به این کشور است.
هیچ داده ای یافت نشد

مشخصات مطلب

کشور الجزایر

الجزایر یکی از کشورهای شمال آفریقا است که در مجاورت دریای مدیترانه و بین تونس و مراکش واقع شده است. الجزایر، دومین کشور بزرگ آفریقا به لحاظ مساحت است. مساحت این کشور حدود ۲ میلیون کیلومترمربع، یعنی تقریباً سه برابر فرانسه و در حدود یک و نیم برابر ایران است. مردم الجزایر، عرب و بِربِر (اقوام بومی شمال آفریقا) هستند. قسمت اعظم مناطق ساحلی الجزایر کوهستانی است. بخشهای شمالی این کشور، آب و هوای معتدل مدیترانه‌ای دارد و بسیار سرسبز و حاصلخیز است. صحرا در مناطق جنوبی‌ کشور قرار دارد و تنها بخشی از آن که در محدوده مدار رأس‌السرطان قرار می‌گیرد بسیار گرم است.
این کشور از قرن 16 تا نیمه دوم قرن بیستم به ترتیب تحت اشغال اسپانیا، ترکهای عثمانی و فرانسه بوده اما در سال 1962 از استعمار فرانسه خارج شد و در سالهای اخیر نیز کشوری بسیار امن و آرام بوده است. درآمد این کشور علاوه بر ذخایر نفتی و صادرات نفت و گاز، از طریق معادن، صنایع دستی و کشاورزی تامین می شود. الجزایر مرغوبترین خرما را در سطح جهان تولید می کند. صنعت توریسم در الجزایر، بر خلاف کشورهای همسایه مانند تونس و مراکش به دلیل وجود درآمدهای نفتی، برخی محافظه کاریهای سیاسی و همچنین ملاحظات زیست محیطی توسعه نیافته است.

گزارش سفر به الجزایر

شهر الجزیره

شهر الجزیره پایتخت کشور الجزایر است. این شهر بعد از کازابلانکا دومین شهر بزرگ شمال آفریقاست که در حاشیه یک خلیج قرار گرفته و به صورت خطی در امتداد آن گسترش یافته است. بخشهای مختلف شهر از لحاظ مورفولوژی شهری، معماری و شهرسازی و نیز طبقه اجتماعی – اقتصادی ساکنان، از دیگر شهرها قابل تمایز است.
سه نوع بافت شهری در الجزیره مشاهده می شود:

  • بافت سنتی عربی – اسلامی (قصبه)
  • بافت شکل گرفته در زمان استعمار فرانسه به سبک غربی (محله های کولونیال)
  • بافت شهری جدید که محله های اعیان نشین را شکل داده و شامل ویلاهای مجلل می شود.

به علاوه باید به بافت مسکونی حومه شهر که توسط دولت برای اقشار کم درآمد ساخته شده نیز اشاره کرد. یکی از شاخص ترین ویژگیهای این شهر وجود فضاهای سبز انبوه و گسترده است.

گزارش سفر به الجزایر
ماکت قصبه در سال 1830
قصبه الجزیره

شهر قدیم یا مدینه الجزیره، “قصبه” (Casbah) نامیده می شود و تاریخچه آن به عهد باستان بر می گردد. قصبه، در آن زمان در مجاورت بندر فنیقی ها، سپس بِربِرها و در نهایت رومیها بوده است. قصبه در قرن دهم میلادی توسط بربرها شکل گرفته و نمونه ای از معماری اسلامی و شهرسازی عربی – بربر است. این شهر به دو بخش علیا و سفلی تقسیم شده که بخش سفلی (در مجاورت دریا)، در دوره استعمار فرانسه تخریب شده و به سبک اروپایی بازسازی شده است. قصبه الجزیره از نظر فرم فضایی و تیپولوژی مدینه های عربی، منحصر بفرد بوده و با سایر مدینه ها متفاوت است.

گزارش سفر به الجزایر
ساخت و سازهای اروپایی در قصبه سفلی. قصبه علیا که در بلندی قرار گرفته در تصویر قابل مشاهده است.
گزارش سفر به الجزایر
خیابان کشی ها و ساخت و سازهای اروپایی در محل قصبه سفلی
قصرهای قصبه؛ تجلی معماری اسلامی

در قصبه سفلی که توسط فرانسویها تخریب شد، چند بنای مجلل باقی مانده که نماد معماری اسلامی این منطقه و خانه اشخاص سرشناس شهر بوده است. تمامی این خانه ها به صورت حیاط مرکزی هستند و بر مرکزیت، به معنای اعتقاد به یگانگی خداوند، تاکید دارند. گاهی وجود یک آبنما در وسط حیاط، حس مرکزیت فضا را تقویت می کند.

گزارش سفر به الجزایر
قصر رئیس، شروع ساخت: 1750، اتمام ساخت: 1798

اندازه خانه ها به میزان ثروت صاحب آن بستگی داشته و تعداد دهنه ها در هر خانه متفاوت است. به علاوه، مصالح به کار رفته (از جمله در ستونها)، میزان تزئینات و تنوع کاشیکاریها نیز نشان دهنده وضعیت اقتصادی صاحبخانه است.
از جمله ویژگیهای شاخص معماری این قصرها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  • سادگی نماهای بیرونی: این ویژگی موجب یکسان سازی خانه های افراد با سطوح اقتصادی متفاوت بوده است.
  • تامین رفاه ساکنان: تمام امکانات رفاهی برای سکونت در داخل خانه تامین شده است. تعداد زیاد اجاقها نشان دهنده تعداد زیاد افراد ساکن در خانه است. در این خانه ها اغلب چند خانواده به صورت گسترده زندگی می کرده اند.
  • استفاده حداکثری از فضا: در این خانه ها هیچ فضایی بدون استفاده رها نشده و حتی از فضاهای زیر پله و … نیز به عنوان انبار نگهداری مواد غذایی و … استفاده می شده است.
  • کاربرد هنر اسلامی در معماری: تزئینات، جزء جدا نشدنی معماری این قصرها است. (در خانه های طبقات اجتماعی – اقتصادی پایین تر، تزئینات کمتر و ساده تر می شود.) کاشیکاری، هنر بومی این منطقه است و تمامی کاشیها، تک تک و با دست کار شده است. نقوش روی سقف نیز با دست و در محل ترسیم شده است. موتیف های به کار رفته در تزئینات موتیف های گیاهی هستند چرا که استفاده از موتیف انسانی در اسلام جایز نیست؛ اما موتیف های انسانی پس از دوره بازسازی فرانسویها، به وفور در نماها و سردرها مشاهده می شود.

گزارش سفر به الجزایر

گزارش سفر به الجزایر
خانه های ماهیگیران در مجاورت قصر رئیس که در حاشیه دریا قرار گرفته است.
خانه های کوچک با سبک معماری قصبه؛ نماهای سفید، پیشامدگی طبقه بالا، مهارهای چوبی
قصبه علیا

بخشی از قصبه علیا تا حد زیادی فرم و ساختار اصیل خود را حفظ کرده است؛ هر چند که فرانسویها بخشهایی از بافت را به خیابانهای نسبتاً عریض تبدیل کرده اند. ویژگیهای مرفولوژیک قصبه علیا:

  • کوچه های بسیار کم عرض با جداره های مرتفع (3 تا 5 طبقه)
  • پله های با شیب ملایم و تعداد زیاد که تقریباً در تمام کوچه ها وجود دارد. (به دلیل توپوگرافی بافت)

گزارش سفر به الجزایر

این ویژگیهای مرفولوژیک باعث شده در بسیاری از بخشهای قصبه امکان تردد اتومبیل وجود نداشته باشد؛ به همین خاطر، جمع آوری زباله به کمک حیوانات و به صورت نامنظم انجام شده که گاهی به تجمع زباله در معابر می انجامد. قصبه با وجود بافت فرسوده و خطرات ناشی از آن در خاطره جمعی شهروندان الجزیره ثبت شده، سمبل اصلی شهر و نشانگر هویت اهالی آن و همچنین سمبل مقاومت شهر در طول جنگ برای استقلال است. با وجود تخریبهای دوره استعمار، فرسودگی شدید، فقر، تراکم بسیار زیاد جمعیت و … زیباییهای قصبه هنوز هم قابل توجه است. قصبه الجزیره در سال 1989 به عنوان میراث ملی و در سال 2013 توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شد. بی توجهی به ارزشهای میراثی قصبه، نتایج سنگین و جبران ناپذیری به دنبال داشت. برخی تغییرات مانند افزایش طبقات، تخریب بالکنها و سرپوشیده کردن حیاط ها که توسط ساکنان در خانه ها ایجاد شد، معماری اصیل قصبه را مخدوش کرد.

گزارش سفر به الجزایر
از دیگر ویژگیهای مورفولوژیک قصبه، گشودگی ها و وجود معابری است که دید به دریا دارند.

در سالهای اولیه استقلال الجزایر، بسیاری از مالکان، خانه های قدیمی خود در قصبه را ترک کرده و به سمت محله های اروپایی رفتند. از آن زمان، قصبه تبدیل به پناهگاهی برای مهاجران شد. امروزه قصبه مکانی برای اقشار فقیر است و با اینکه در مجاورت مرکز شهر قرار گرفته، اما هیچگونه ویژگی مرکزیت ندارد. تاکنون نیز هیچ استراتژی و سیاستی برای خروج قصبه از انزوا و پر رنگ شدن نقش آن در کل شهر تدوین نشده است. از دهه های 80 و 90 میلادی، آسیب پذیر بودن خانه های قصبه تبدیل به دغدغه ای برای قدرتهای عمومی شهر شد. در سال 1995 حدود 2000 خانوار جابجا شده و در بافت مسکونی جدید حومه الجزیره اسکان داده شدند. اما اکثر خانواده ها، سکونت در این بافت را تاب نیاورده و به دلیل روابط اجتماعی، نزدیکی به مرکز شهر و … دوباره به خانه های قدیمی و فرسوده خود در قصبه برگشتند.

گزارش سفر به الجزایر

در سال 1998 نیز 500 خانوار جابجا شده و در بافت مسکونی حومه شهر که با کمکهای مالی یک صندوق سعودی ساخته شده بود، اسکان داده شدند. مدیریت شهری، خانه های تخلیه شده و فرسوده قصبه را کنترل می کرد که توسط افراد دیگر اشغال نشوند. پس از ثبت محدوده به عنوان میراث ملی و سپس جهانی، دولت مسئول حفاظت از آن شد. اما مدیریت قصبه بسیار پیچیده است و برنامه های بهسازی و حفاظت نیز نتوانستند موثر واقع شوند. “وقف” موجب محدود شدن اختیارات دولت و مدیریت شهری و همچنین پیچیده شدن مشارکت ساکنان برای بهسازی و حفاظت می شود. علاوه بر این مغازه دارانی که در طبقات همکف ساختمانها مستقر هستند حاضر به ترک محل نیستند.

گزارش سفر به الجزایر
معابر بسیار کم عرض قصبه که به دلیل پیشامدگی طبقات بالا، فاصله دو ساختمان روبرو در آنها به حداقل ممکن می رسد.

تجارب موفق کشورهای غربی در حوزه حفاظت و باز زنده سازی نشان می داد که مشارکت ساکنان و جنبشهای انجمنهای مردمی، امری ضروری و مهم است. در الجزایر این جنبشها اگر چه بسیار ضعیف و کمرنگ بودند اما مبارزه ای را علیه “فرهنگ فراموش کردن گذشته و هویت” و “گسست نسلها” آغاز کردند. (این دو عبارت در شعارها و اهداف این انجمنها دیده می شود) امروزه انجمنهای زیادی در زمینه میراث فعال‌ هستند: انجمن دوستداران الجزیره، بنیاد قصبه، کمیته حفاظت از قصبه و … .
جریان فعالیت این انجمنها موجب شد که بحث در مورد قصبه به یکی از مباحث اصلی بین گروههای مختلف مسئولان و متخصصان و شهروندان تبدیل شود و فاکتورهای مختلف گردهم آیند. امروزه مشارکت جامعه مدنی تا حدی در مدیریت قصبه دیده می شود اما این مشارکت به دلیل مشکلات مهمتر جامعه قصبه، رنگ سمبلیک به خود گرفته است. در حال حاضر بسیاری از بناها در حال مرمت هستند و از روشهایی نیز برای مقاوم سازی بناها و جلوگیری از تخریب آنها استفاده می شود. با وجود فرسودگی و مشکلات موجود، زندگی کاملاً عادی و سرزندگی و پویایی در قصبه جریان دارد و مردم از امکانات زندگی از جمله مراکز بهداشتی و درمانی، داروخانه، پست و … برخوردارند. از دیگر ویژگیهای قصبه تداوم برخی صنایع و مشاغل قدیمی به ویژه نجاری است.

گزارش سفر به الجزایر
شیرهای آب آشامیدنی تعبیه شده در مکانهای عمومی که از سوی ساکنان مقدس شمرده می شوند (شاید شبیه سقاخانه ها در ایران)؛ بالای آنها آیات قرآن نوشته شده و جزء نشانه های بافت به شمار می روند.
گزارش سفر به الجزایر
دید به دریا از نقاط مکثی که در مسیر بالا رفتن وجود دارند؛ مکانی برای استراحت کوتاه که کارکرد نظرگاه را دارند.
مرکز شهر الجزیره

مرکز کنونی شهر الجزیره که در مجاورت قصبه واقع شده، در زمان استعمار فرانسه شکل گرفته است. به همین دلیل به آن مرکز کولونیال، یعنی استعماری، نیز گفته می شود. سبک معماری و شهرسازی فرانسوی، موسوم به سبک هوسمانی، کاملاً مشهود است که از ویژگیهای آن می توان به بلوارهای عریض، بالکن در تمام طبقات و پرهیز از کنج های تیز اشاره کرد.

گزارش سفر به الجزایر

معماری کولونیال (استعماری)

معماری کولونیال در مرکز شهر، تداعی کننده سبک معماری پاریس است. اما در تزئینات داخلی تا حدی از هنر کاشیکاری بومی و موتیف های اسلامی استفاده شده است. بسیاری از ساختمانهای مسکونی در مرکز کولونیال، فرسوده و محل سکونت اقشار متوسط به پایین است. در سالهای اخیر شهرداری به منظور بهبود منظر شهر اقدام به مرمت نمای این بناها کرده است.

گزارش سفر به الجزایر
بلوارهای مرکز شهر با پیاده روهای عریض و کافه های موسوم به تراس (واقع در فضای بیرون)
شهر تلمسان

شهر تلمسان در سال 2011، پایتخت فرهنگی جهان اسلام شناخته شد. کارگاههای تولید پارچه و لباس سنتی، علاوه بر حفظ این حرفه، موجب سرزندگی بافت شهر نیز شده است. پوشیدن لباس سنتی، بخشی از فرهنگ و آیین مردم شهر است و حفظ این سنن به حفظ هویت مردم و شهر می انجامد.
عناصر اصلی شهر اسلامی در مدینه تلمسان
مدینه دارای چهار عملکرد اصلی است: عملکرد مسکونی، مذهبی، تجاری و حکومتی. سه عنصر اصلی شهر اسلامی نیز در هر یک از محله های مدینه دیده می شود؛ هر محله دارای مسجد، حمام و بازار است. عرضه محصولات بومی در بازارهای امروزی مدینه کمرنگ شده است. محله های مسکونی نیز درونگرا بوده و تمام احتیاجات ساکنان در درون محله تامین می  شود.
محله های مسکونی در مدینه
در ساختار شهر اسلامی سلسله مراتب دیده می شود؛ فضای خصوصی – فضای نیمه خصوصی – فضای عمومی. مداخلات دوره استعمار که به منظور گشایش های فضایی یا بهبود وضعیت کالبدی انجام شده، باعث آسیب رساندن به ساختار اصلی مدینه شده است. تزیینات مدینه نه فقط دارای بعد منظرین بلکه از بعد معنایی نیز برخوردار است. به طور مثال وجود مقرنس در کنج ساختمان به معنی ورود به یک محله مسکونی است و نشان می دهد غریبه ها به تنهایی اجازه ورود به آن را ندارند. کاربرد قوس در مدینه نیز تنها جنبه تزئینی نداشته و هر قوس معنایی ویژه دارد. به طور مثال، قوس ساده به معنی ورود به محدوده خصوصی (مانند بن بستها) است که فقط ساکنان و غریبه هایی که همراه یکی از ساکنان باشند اجازه ورود به آن را دارند. نوع دیگر قوس به معنی ورود به محدوده مسکونی است و اینکه بعد از آن هیچگونه فعالیت اقتصادی و مغازه ای وجود ندارد. بخشی از مدینه در جنگ الجزایر (یا انقلاب الجزایر) در اوایل دهه 1960 تخریب شد. عده ای سوداگر این فرصت را غنیمت شمرده و اقدام به تخریب بیشتر و ساخت و سازهای جدید تجاری کردند. بافت جدید و ناسازگار با معماری بومی نیز در بخشهایی از مدینه دیده می شود. در مواردی نیز ورودی خانه ها مسدود شده که نشانه متروک شدن خانه است.

گزارش سفر به الجزایر

معماری کولونیال در مدینه تلمسان
در دوره استعمار، بافت مدینه برای ایجاد خیابانهای جدید بریده شده و در دو طرف این خیابانها ساختمانهایی به سبک اروپایی ساخته شده است؛ چرا که فرانسویها در دوره استعمار سعی بر کمرنگ کردن عناصر معماری اسلامی در تلمسان داشتند. اما محله های مسکونی در پشت این خیابانها تا حد زیادی فرم اصلی خود را حفظ کرده اند. تزئینات سردر خانه ها نشانگر توانایی اقتصادی صاحبخانه است. به علاوه، فرم پنجره های اروپایی نیز در سطح شهر به چشم می خورد که در دوره استعمار با معماری بومی شهر در آمیخته است. در مدینه تلمسان در گذشته اختلاط اجتماعی وجود داشته و ساکنانی از طبقات مختلف اجتماعی – اقتصادی کنار هم زندگی می کردند. اما امروزه اغلب گروههای مرفه، مدینه را ترک کرده و به سمت محله های جدیدتر رفته اند.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *