گزارش نشست “نسبت اکولوژی و منظر در محیط های انسان ساخت”

سخنرانی با موضوع نسبت اکولوژی و منظر در محیط های انسان ساخت در 20 آذرماه 1395 از سوی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر در پردیس باغ ملی (پژهشکده هنر) برگزار شد. در این همایش، دکتر محمدرضا مهربانی گلزار به تعریف و تحلیل سه مولفه اکولوژی، منظر و محیط های انسان ساخت پرداخته و دو چالش شکل گرفته در نسبت بین این سه مولفه را بیان نموده و پاسخ های داده شده به این چالشها را به تفصیل شرح دادند. سپس چند نمونه که پاسخهای عملی به این موضوع هستند، معرفی شد و در آخر با پرسش و پاسخ به پایان رسید.
اکولوژی، دانش شناخت موجودات زنده و روابط بین آنها است. “اکو” در زبان یونانی به محل زندگی، بوم و مسکن اشاره دارد. در واقع اکولوژی، شناخت بومی است که جانوران در آن، در حال زندگی و تعامل با یکدیگر هستند.
منظر، بخشی از سرزمین یا محیط است که مورد ادراک انسان واقع می شود و محصول تعامل انسان با محیط، در گذر زمان است. انسان به عنوان واسطه ای بین اکولوژی و منظر است، به این صورت که اکولوژی با معنا، تفسیر و ذهنیتی که انسان با خود می آورد به منظر تبدیل می شود. به عبارت دیگر، پدیده ها در نگاه انسانها، تفسیری متفاوت از نگاه اکولوژیستی دارد. به طور مثال “درخت سرو” از دید پرنده، درختی است همیشه سبز و سوزنی برگ. همین درخت، از نگاه اکولوژیستها گونه ای درخت از خانواده Cypressها است. این در حالی است که درخت سرو از دید منظر، قامت یار و سمبل جاودانگی است. در نتیجه اگر معنا به اکولوژی اضافه شود، منظر شکل می گیرد.
محیط های انسان ساخت، به معنای شکلگیری محیط هایی توسط انسان برای معیشت، اسکان، تفریح و… مانند زمین های کشاورزی، شهرها و سکونتگاهها است. در دو قرن اخیر با افزایش سرعت مداخلات انسان به دلیل انقلاب صنعتی، چالش ها افزایش یافت و باعث توجه بیشتر به محیط زیست و اکولوژی گشت. دو چالش شکل گرفته شامل دو مساله است: 1. بحران زیست محیطی ناشی از مداخلات وسیع انسان در محیط زندگی، که نه تنها باعث تخریب طبیعت، بلکه تهدیدی برای سکونت در آن منطقه نیز هست. 2. اختلاف نظر زیبایی شناسانه. چالش زیبایی شناسی به وجود آمده بین اکولوژیست ها و مردم عادی از این قرار است که به طور مثال منظر طبیعی مانند تالاب از نظر اکولوژیست ها جزیی لازم برای حیات است، در صورتی که مردم نگاه مطلوبی به آن ندارند. چالش پیش رو، تفاوت نگاه به منظرهای طبیعی است.

سوال: آیا چرخه های اکولوژیک که برای حیات کره زمین و ما سودمند اند، الزاما زیبا هستند؟

در دهه 60 افردی مانند یان مک هارگ، معمار منظر آمریکایی، سعی در پاسخ به این سوال داشتند. یان مک هارگ در کتاب “طراحی با طبیعت” اصولی را مطرح کرد که طبق آن، هم جنبه های زیست محیطی و هم جنبه های زیبایی شناسی در طراحی لحاظ شود. پس از او، پیروانش مانند جیمز کرنر، سعی کردند این اصول را ادامه دهند. بنابراین شهر، به عنوان یک مصداق بزرگ محیط های انسان ساخت، با چالش زیست محیطی مواجه شد. در نتیجه، شهرسازی سنتی، که شامل پهنه های عملکردی، تجاری، خدماتی و … است، تبدیل به موجود پیچیده ای شد که لایه های متعددی از جمله طبیعت، فرهنگ، اقلیم، بوم در آن حضور دارد. از این رو، فرآیندهای طبیعی و فرهنگی هم در کنار داده های اقتصادی- اجتماعی قرار گرفتند و معماران منظر سعی در پاسخگویی به این نیازها داشتند. در اواخر دهه 90 میلادی، ترکیبی با نام Landscape Urban Design، با این مضمون که شهرسازی با رویکرد منظر انجام شود، ایجاد شد. سه جنبه اصلی شهرسازی منظرگرا عبارت است از: تنوع زیستی، مدیریت منابع آب و مناظر تولیدی برای انسان ها. تمام فرآیند طی شده از سال 1960 به بعد، منجر به شناخت اکوسیستم و رونق گرفتن دانش اکولوژی شد و نتیجه ملموس آن، بحث توسعه پایدار در دهه 90 میلادی بود. در نتیجه، معماران منظر، به عنوان واسط بین حرفه مندانی که هم اکولوژی را می شناسند و هم با شهرسازان ادبیاتی مشترک دارند، سعی در حل چالش محیط های انسان ساخت دارند.

دو نمونه از پروژه هایی که پاسخی عملی به این موضوع هستند، از این قرارند:

• پروژه Fresh Kills Park در نیویورک که محل دفن زباله بود و توسط جیمز کرنر طراحی شد. در سال 2000 تصمیم بر احیا این سایت گرفته شد و تا سال 2030 به ترتیب، اول آلودگی های سایت برطرف شد و سپس کاربری ها و فضاهای سبز، به عنوان محلی مطلوب، در سایت جای گرفت و مورد بهره برداری واقع شد. این پروژه متشکل از 13 لایه است.
• پروژه رودخانه Cheonggyecheon در سئول که در دهه 50 میلادی تبدیل به اتوبان و روی آن پوشیده شد. اتوبان در دهه 60 دو طبقه و در سال 2008 تصمیم به حذف آن گرفته شد. نهایتا رودخانه در سال 2014 احیا شد.

جمع بندی

ابتدا، دغدغه ای به نام محیط زیست ایجاد شد و از طرفی هم دغدغه ای انسانی نسبت به محیط زندگی و مسله پاسخ دادن به نیازهای بشر شکل گرفت. بحث اکولوژی در راستای حفظ چرخه زیستی بود و بحث های انسانی در جهت غالب بودن انسان به طبیعت. از برخورد این دو موضوع و برای پاسخگویی به دغدغه ایجاد شده، “منظر” شکل گرفت. به عبارت دیگر، در محیط های انسان ساخت، انسان از فضاها و شهرها استفاده حداکثری میکند و از طرفی برای حفظ حیات شهر به حفظ اکولوژی نیازمند است. منظر عامل پیوند بین این دو عنوان است.